Vademecum Górskie COTG PTTK

Podolskie Towarzystwo Turystyczno – Krajoznawcze

Zarys dziejów

Jasne słońce nad Podolem
Po parowach kraj się zboczył.
Wielkim łukiem, czy półkolem,
Dniestr ku morzu się zatoczył...
      (Wincenty Pol: Pieśń o ziemi naszej)

Tylko najbardziej zainteresowani historią turystyki znają tą wspaniałą kartę w historii turystyki polskiej na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej jaką było Podolskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze z siedzibą w Tarnopolu. Zostało stworzone i istniało dzięki zaangażowaniu inteligencji polskiej, jednak głównym inicjatorem powstania i niezmordowanym motorem wszelkich poczynań był Tomasz Kunzek.
Podole to wyżynna płyta granicząca od zachodu z Roztoczem i Kotliną Sandomierską, od wschodu opadająca ku Ukrainie, od północy granicząca z Wołyniem, od południa ograniczają ją Karpaty i Płyta Mołdawska. Wchodzi wraz z Wyżyną Lubelską i Roztoczem w skład Płyty Czarnomorskiej. Granicę tworzy w zasadzie warstwica 300 metrów nad poziomem morza. Podole dzieli się na Zachodnie i Wschodnie, granicę tworzą Miodobory. Najbardziej na zachód wysunięta i krajobrazowo nieco odmienna część Podola nazywa się Opolem. Podole budują formacje okresu kredy i miocenu, zjawiają się tam także formacje starsze z okresu jurajskiego i ukazująca się z pod niej dewońska i sylurska, zaś na południowo-wschodnim narożu ukazują się skały krystaliczne. Utwory te przykryte są z wierzchu lessami. Kraj przedstawia wyrównaną płaszczyznę, pochyloną w tę stronę, w którą płyną rzeki. Najdalej na zachód wysunięta część Podola jest do tego stopnia urozmaicona przez rzeki, że w miejsce wyżynnej równiny zjawił się krajobraz górzysty, który panuje od zachodnich krańców Podola aż po górny bieg Złotej Lipy. Dopływy Dniestru, płynące do siebie równolegle, porozcinały prawie poziomo ułożone utwory kredowe i mioceńskie, na wydłużone garby południkowe. Ich dopływy zaś, zwłaszcza te, które obrały kierunek północno-zachodni i południowo-wschodni, podzieliły znowu owe garby na szereg grzęd czasem lekko pogarbionych, a czasem płaskich. Bezwzględna ich wysokość waha się między 350 a 450 m, względna dochodzi do 250 metrów. Są one wyższe i bardziej strome po stronie zachodniej, na wschód opadają łagodnie.

Zadziwiającym jest na Podolu zjawisko Miodoborów. Z jednostajnej płyty dźwigają się w jednolity wał białe i popielate skałki. Biegną one w poprzek Podola od Podkamienia na północnej krawędzi aż po Kamieniec Podolski. Łańcuch ten ciągnie się w głąb Besarabii. Wąskie, długie i skaliste wzgórza szeregują się w równoległe łańcuchy wzniesione do 435 metrów, ale nie szersze niż 5 kilometrów. Wierzchołki tych wzgórz pokrywają poszarpane wychodnie skalne. Są one od zachodu strome, ku wschodowi skłaniają się bardzo łagodnie. Łańcuch ten jest poprzerywany przełomami rzek na kilka mniejszych grup. Najpiękniejszy jest przełom Zbrucza koło Kręciłowa.

Najpiękniejsze formy krajobrazowe na terenie Podola są związane z wychodniami skalnymi oraz z działalnością wód płynących. Podolskie dopływy Dniestru płyną zrazu dolinami szerokimi, zabagnionymi, w dolnym biegu pogłębiają się i przybierają postać jaru z urwistymi ścianami. Najpiękniejszym i najgłębszym jest jar Dniestru, obwiedziony zboczami wysokimi na 100-150 metrów. Rzeki płynące w jarach tworzą prawie bez wyjątku zakola. W zakolach tych brzeg zewnętrzny jest z reguły stromy, wewnętrzny łagodny. Brzeg stromy ulega bez przerwy niszczeniu, łagodny przez napływy, narasta. Gdy pętle zakrętów zanadto się do siebie zbliżają, wówczas zdarza się, że rzeka przerywa wąski pomost i prostuje swój bieg opuściwszy zakole dla nowej, krótszej drogi. Twierdza Kamieniec Podolski leżała na przekopanym już, lecz jeszcze nie opuszczonym zakolu Smotrycza.

Na płaskiej powierzchni Podola w pobliżu Dniestru, a zwłaszcza na Pokuciu widnieją liczne miednicowate i lejkowate zagłębienia zwane lejkami lub, jeżeli są szerokie, wertepami. Powstają one poprzez wypłukiwanie złóż gipsu z warstw trzeciorzędowych, podścielających stepy, przez wody gruntowe. Utworzyły one podziemne korytarze i pieczary. Przeciwieństwem do lejków są pagórki gipsowe, zwane bołdami, które ostały się przed niszczejącym procesem oddziaływania wody. Tak ukształtowana kraina wzbudzała od dawna zainteresowania turystów. Ciekawym formacjom geologicznym towarzyszyła tu bowiem interesująca historia i licznie po niej pozostałe zabytki¹.

W okresie po I wojnie światowej dodatkowym powodem, dla którego powstawały polskie organizacje turystyczne na Kresach był niewątpliwie patriotyczny ich charakter. Inicjatywy powstawania takich organizacji, zwłaszcza o charakterze lokalnym, na terenie Kresów Wschodnich cieszyły się poparciem władz. Dążyły one do pobudzenia działalności kulturalnej i gospodarczej w regionach. Wyróżniano tu obszary o odrębnych indywidualnych cechach kulturowych, etnicznych i fizjograficznych starając się stymulować ich rozwój i asymilację z Polską Centralną. Do podstawowych zadań działaczy regionalnych należało ukazywanie wartości swojego regionu, propagowanie lokalnej kultury i twórczości ludowej. Miało to za zadanie nie tylko umożliwienie reszcie kraju zapoznania się z regionem, ale również powinno doprowadzić do rozwoju gospodarczego opartego na rozwoju turystyki. Intensywne działanie referatu Turystyki Ministerstwa Robót Publicznych doprowadziły do powstawania Wojewódzkich Referatów Turystycznych. Być może prowadzone również na gruncie służbowym, doprowadziły do powstania w 1925 roku Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Tarnopolu^2,3.

W sprawozdaniach Wydziału Towarzystwa za lata 1931- 1934 pojawia się ten problem. Siedziba Wydziału w Tarnopolu mieściła się w gmachu Urzędu Wojewódzkiego. Brak osobnego lokalu, oraz pewnego rodzaju fuzja funkcji społecznych i zawodowych Prezesa powodowały wrażenie (mylne jak dowodzą autorzy sprawozdania4) przewagi wpływów urzędowych nad społecznym charakterem Towarzystwa. Należy tu zaznaczyć, że w przypadku Tarnopola starania te padły na podatny grunt. Przyjęcie tezy, że głównie społecznym wysiłkiem można doprowadzić do wzbudzenia działalności turystycznej i zainteresowania regionem było niewątpliwie słusznym posunięciem. Dało bowiem pole do popisu inwencji i zaangażowaniu wielu osób, które przyjęły na siebie dobrowolny obowiązek troski o rozwój organizacji turystycznej w ukochanym regionie. W dniu 2 lipca 1925 roku doszło do pierwszego zebrania grupy osób pragnących założyć stowarzyszenie. Postanowiono założyć towarzystwo turystyczno krajoznawcze z siedzibą Tarnopolu. Pierwsze Walne Zgromadzenie odbyło się 20 października 1925 roku5. Wybrany został Wydział (Zarząd), którego rolą w pierwszym okresie działalności było przeprowadzenie formalności związanych z funkcjonowaniem stowarzyszenia, a także doprowadzenie do rozpoczęcia właściwej działalności programowej. Niestety, nie udało się dotrzeć do pierwszej wersji Statutu Towarzystwa. Posiadany przez Ośrodek Dokumentacji Turystyki Górskiej w Krakowie egzemplarz pochodzi z roku 1930 i został zatwierdzony reskryptem Wojewody tarnopolskiego z dnia 18 marca 1930 roku L.:B-1348/30. Określał on teren działania Towarzystwa (województwo tarnopolskie) oraz jego cele i środki działania. Ze względu na wagę tematu przytoczymy tu § 5 Statutu mówiący o jego celach: „Celem Towarzystwa jest zaznajamianie szerokich warstw społecznych z terenem województwa tarnopolskiego, jego historią i osobliwościami, dążność do podniesienia i ułatwienia w granicach Województwa ruchu turystycznego w ścisłym tego słowa znaczeniu, poprzez polepszenie stosunków komunikacyjnych i warunków czasowego pobytu dla przyjezdnych”. § 6 Statutu dotyczył sposobów realizacji wytyczonych zadań i jest również niezwykle interesujący, ponieważ świadczy o dużym rozmachu, jaki postanowiono Towarzystwu nadać już od chwili powstania. Mówi się tam o następujących sposobach działania. Towarzystwo:

- zbiera i popularyzuje wiadomości dotyczące krajoznawstwa, a w szczególności dotyczące geografii, ludoznawstwa, osobliwości przyrodniczych, archeologicznych, oraz związanej z historią województwa kultury i sztuki,
- organizuje zbiorowe wycieczki na obszarze województwa tarnopolskiego, nie wykluczając innych okolic Rzeczpospolitej,
- buduje schroniska turystyczne i domy wycieczkowe,
- gromadzi zbiory i organizuje miejscowe muzea krajoznawcze,
- zakłada i utrzymuje biblioteki i czytelnie poświęcone krajoznawstwu i turystyce,
- urządza popularne odczyty i konferencje oraz prowadzi propagandę prasową, ewentualnie za pomocą własnego organu prasowego z dziedziny krajoznawstwa,
- tworzy na obszarze województwa Oddziały i Koła dla poparcia działalności Towarzystwa,
- urządza wystawy krajoznawcze i regionalne,
- wydaje mapy, przewodniki, albumy, pocztówki, fotografie, prospekty, broszury, plakaty i reklamy względnie inne publikacje poświęcone krajoznawstwu i turystyce,
- prowadzi i popiera budowę ścieżek, tworzy przedsiębiorstwa transportowe (szczególnie autobusowe) i realizuje inne urządzenia praktyczne, mające na celu ułatwienie zwiedzania Województwa,
- organizuje sekcje sportowe, np. wioślarskie, narciarskie itp.,
- roztacza opiekę nad zabytkami sztuki, pamiątkami historycznymi, krajobrazami i osobliwościami przyrody, (rezerwaty) na terenie swej działalności,
- współdziała z Towarzystwami o pokrewnych celach,
- utrzymuje kontakt z zagranicznymi Towarzystwami turystyczno-krajoznawczymi⁶.

Do pierwszego Prezydium weszli: Tomasz Kunzek jako prezes, pułkownik Gigiel, nadkomisarz Kołodziej, prof. Józef Schwartz, którzy pełnili funkcje zastępców prezesa, sekretarzem został Henryk Śląski, skarbnikiem Jan Kurzeja. Prócz nich w Wydziale było 12 członków. Ze znaczących Sekcji: Przewodniczącym Wycieczkowej był Stefan Juzwa, a Propagandowej I. Czyrski. Od samego początku swego działania Zarząd Towarzystwa był niezwykle aktywny. W aktach Ośrodka Dokumentacji Turystyki Górskiej w Krakowie znajdujemy m.in. pismo wystosowane 16 grudnia 1925 roku do Ministerstwa Robót Publicznych z opinią dotyczącą powołania Polskiego Związku Towarzystw Turystycznych. Wg opinii Wydziału powstanie takiej organizacji jednoczącej wysiłki lokalnych organizacji turystycznych jest celowe. Należy zadbać o zachowanie niezbędnej samodzielności programowej i finansowej poszczególnych organizacji związanej z lokalnymi warunkami ich działania. Wyrażono również obawę o zagrożenie supremacją większych organizacji nad mniejszymi i zastrzeżono konieczność współudziału przy redagowaniu statutu. Pismo nosiło kolejny 31 numer, co świadczyło o dosyć bogatej korespondencji prowadzonej w roku powstania⁷.

Rok 1926 wg pisma skierowanego przez WTTK do Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (L: 10/27 z dnia 21 stycznia 1927 roku) zakończył się sukcesem w postaci rozwoju ilości członków do 182 w samym Tarnopolu i 308 w 16 Oddziałach terenowych (rok 1926 zamknięto liczbą 12 Oddziałów terenowych)⁸. Zestawienie to nie jest zgodne z tabelą zamieszczoną w literaturze⁹. Oddziały mieściły się w miastach powiatowych (Borszczów, Zaleszczyki, Złoczów, Trembowla, Przemyślany, Buczacz, Czortków, Podhajce, Brzeżany, Zborów, Kopyczyńce, Radziechów, Zbaraż, Skałat, Brody, Kamionka). Pierwsze Walne Zgromadzenie po półtorarocznym okresie działalności odbyło się 25 czerwca 1927 roku¹⁰.

W tym czasie utworzonych zostało 16 Oddziałów w miastach powiatowych, nawiązano kontakt z pokrewnymi towarzystwami, wydano liczne widokówki, rozpoczęto tworzenie biblioteki oraz zasobów fotograficznych. W celu popularyzacji działalności Towarzystwa oraz walorów krajoznawczych regionu urządzono w Tarnopolu i miastach powiatowych kilkadziesiąt odczytów. Rozpoczęto również prace nad przewodnikiem po województwie tarnopolskim. Urządzonych zostało wiele wycieczek po najbardziej atrakcyjnych okolicach regionu. Rok 1927 to dalsze prace o charakterze organizacyjnym. W tym też czasie Towarzystwo przystąpiło wspólnie z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim, Polskim Towarzystwem Krajoznawczym oraz Automobilklubem Polskim do prac, których początków należy szukać jeszcze w ustaleniach I Zjazdu Delegatów Towarzystw Turystycznych w Krakowie w 1919 roku, a mianowicie do tworzenia Związku Polskich Towarzystw Turystycznych. Prace te zostały zakończone sukcesem, a I Organizacyjny Zjazd Delegatów ZPTT odbył się 5 lutego 1928 roku w Warszawie. Wśród ośmiu członków założycieli na piątej pozycji z ilością 500 członków znalazło się Wojewódzkie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w Tarnopolu¹¹. Z powstaniem tej instytucji wiązano duże, niestety niespełnione nadzieje.

W dniach 26 kwiecień do 3 lipca 1927 czynna była „Wystawa krajobrazów i zabytków Województwa Tarnopolskiego” złożona z ponad 400 fotografii i połączona z wystawą kilkudziesięciu kilimów¹².
Działalność Towarzystwa budziła od samego początku uznanie władz wojewódzkich. Na znak tego w 1927 roku wojewoda tarnopolski przekazał Towarzystwu funkcję „Towarzystwa opieki nad zabytkami przeszłości”, które w innych województwach powstawały jako odrębne twory. W tym czasie Towarzystwo rozbudowuje sekcje: propagandową, wystawową, odczytową i ochrony zabytków. Do pokaźnych rozmiarów dochodzą wycieczki urządzane głównie przez profesora Stefana Juzwę (bierze w nich udział jednorazowo do 150 uczestników).

31 marca 1928 odbył się drugi Walny Zjazd Towarzystwa. W trakcie jego trwania podsumowano dotychczasową działalność, uznano ją za godną rozwoju, a wyniki dotychczasowych prac za budzące nadzieję na przyszłość. Towarzystwo potrafiło szukać wsparcia finansowego dla swoich poczynań nie tylko w pobliskim Urzędzie Wojewódzkim.

Dzięki dotacji Ministerstwa Robót Publicznych w czerwcu 1928 roku wydano „Przewodnik po Województwie Tarnopolskim” w dużym jak na owe czasy nakładzie 5 156 egzemplarzy. Wydanie Przewodnika Towarzystwo traktowało bardzo prestiżowo. Był on obszerny (176 stron druku, 70 ilustracji, mapa). Zawarto w nim pierwsze doświadczenia w zakresie organizacji ruchu turystycznego a także ochrony i ewidencji zabytków. Posiadał wstęp o charakterze historycznym, ukazywał to, co zdaniem autorów było w województwie najciekawsze i godne zwiedzenia¹³. Został potraktowany jako wydarzenie kończące pierwszy etap pracy Towarzystwa, etap organizacyjny, etap poszukiwania form i metod działania.

Następny okres działania upłynął do 1 marca 1930 roku tj. do następnego Walnego Zgromadzenia. W okresie tym nowo wybrany Wydział zbierał się 11 razy. W celu odciążenia Wydziału od prac organizacyjnych położono duży nacisk na prace zreorganizowanych sekcji fachowych. Były tosekcje: 1) propagandy i prasy pod kierownictwem Tadeusza Woytowicza, 2) wystawowa, pod kierownictwem Ottona Kochmana, 3) odczytowa, pod kierownictwem ks. Jana Roga, 4) wycieczkowa, pod kierownictwem Stefana Juzwy, 5) ochrony zabytków, pod kierownictwem Władysława Kucharskiego. Sekcjom tym nadano daleko idącą samodzielność, umożliwiając działaczom społecznym zaspokojenie własnej inwencji. Poddano reorganizacji Oddziały terenowe Towarzystwa ( w tym czasie Towarzystwo posiadało nadal 16 Oddziałów i jedno Koło miejscowe w Krzywczu). Liczba członków w Centrali Towarzystwa wynosiła 206, a w Oddziałach 470¹⁴.

Wydział prowadził bogatą korespondencję z wieloma instytucjami krajowymi, a nawet z zagranicznymi. Propagowano turystykę w województwie umieszczając artykuły w krakowskim Kurjerze, w dziennikach lwowskich, w Głosie Polskim, w dziennikach warszawskich, a także w Ziemi i Orlim Locie. Za doskonałą propagandę Towarzystwa i turystyki w regionie uznano udział w wszelkiego rodzaju targach i wystawach np. w Wystawie Krajowej w Poznaniu, w Międzynarodowej Wystawie Komunikacji i Turystyki w Poznaniu, w Targach Wschodnich we Lwowie. Wydział wspólnie z Towarzystwem Szkoły Ludowej przeprowadził cieszący się dużą popularnością cykl odczytów w Tarnopolu, i województwie. W latach 1928-1930 Towarzystwo siłami Koła w Krzywczu, prowadzonego z dużym zaangażowaniem przez Lazara Melzera, dzięki poparcie Starosty Ludwika Schreibera (prezesa Oddziału w Borszczowie) odkopało i udostępniło do zwiedzenia jaskinie gipsowe. Dzięki darowiźnie Lazara Melzera Towarzystwo stało się właścicielem gruntów koło wejścia do jaskini, samej jaskini a także parceli na której znajdowały się ruiny średniowiecznego zamku wraz z basztą. Jaskinia staraniem Towarzystwa została przebadana przez ekspedycje naukowe, które uznały ją za zjawisko na skalę europejską. W celu udostępnienia dla ruchu turystycznego wykonano drogę prowadzącą w jej pobliże, przygotowano ścieżkę turystyczną wyposażoną w ławki, schody i mostki, od drogi w pobliże jaskini. W samej jaskini poszerzono wejście i niektóre chodniki udostępniając do zwiedzania 4 kilometry tras, w tym 6 wielkich sal. Towarzystwo utrzymywało na stałym etacie górnika prowadzącego prace zabezpieczające oraz oprowadzającego wycieczki. O popularności jaskiń świadczy fakt, że w 1929 roku zwiedziło je ponad 2000 osób. Koszt działań związanych z udostępnieniem jaskiń poniesiony na przełomie 1929/1930 wyniósł 12 000 złotych.

Towarzystwo wykonało remont wspomnianej baszty poprzez odnowę wnętrza z budową od nowa podłogi, sufitów, schodów i dachu. Poprzez ten remont uzyskano trzy izbowe schronisko wyposażone w podstawowy sprzęt turystyczny. Opieka nad obiektami Towarzystwa w Krzywczu Górnym została powierzona miejscowemu Kołu¹⁵.

Towarzystwo rozpoczęło starania o budowę drugiego obiektu turystycznego poprzez nabycie parceli budowlanej w Zaleszczykach. Obiekt ten miał stać się w przyszłości głównym oparciem dla rozwoju ruchu turystycznego w południowo wschodnich regionach województwa. Planując te inwestycje Towarzystw liczyło na stale otrzymywane dotacje Ministerstwa Robót Publicznych. Zorganizowano również w Zaleszczykach Muzeum Regionalne. O dążeniach do rozwoju Towarzystwa świadczy fakt, że planowano w tym czasie również budowę schronisk turystycznych w Miodoborach, Brzeżanach i Tarnopolu, a obiektów muzealnych w Brzeżanach, Buczaczu, Przemyślanach i Złoczowie.

Na początku 1930 roku księgozbiór w Centrali Towarzystwa liczył 100 pozycji o charakterze turystycznym i związanej z regionem, a także około 500 zdjęć z regionu i 90 oryginalnych klisz przygotowanych do druku. W latach 1928/1930 czyniono również wiele starań o rozwój ruchu turystycznego. Urządzano liczne wycieczki, nawiązano kontakty z Biurem Podróży Cooka, Niemieckim Klubem Automobilowym, prowadzono również rozmowy z władzami kolejowymi w sprawie polepszenia połączeń kolejowych, również w celu udogodnienia komunikacji dla turystów pragnących zwiedzać Podole. W latach tych duży nacisk położono na rozwój wydawnictw o interesującym nas regionie. Oprócz starań związanych z rozprowadzeniem wymienionego powyżej Przewodnika po województwie tarnopolskim, którego nakład w wysokości 5 156 egzemplarzy w okresie sprawozdawczym został w dużym zakresie wysprzedany (3200 egzemplarzy sprzedano lub powierzono w komis) powstawać zaczęły wydawnictwa o charakterze lokalnym¹⁶.

Oddział złoczowski w 1928 roku wydał „Monografię powiatu złoczowskiego” autorstwa inż. Żmigrodzkiego, a w rok później dzięki staraniom Władysława Kryczyńskiego dzieło o charakterze historyczno-naukowym autorstwa dr Charewiczowej „Dzieje miasta Złoczowa” o 220 stronach tekstu i licznych rycinach. Oddział zaleszczycki w okresie tym opracował i złożył do druku opracowany przez prof. Józefa Schwartza Przewodnik po Zaleszczykach i południowo-wschodniej części województwa.

Towarzystwo wydało serię 10 rodzajów widokówek w nakładzie 30 000 sztuk, w celu popularyzacji regionu. O potrzebie takiej akcji świadczy fakt, że w okresie dwóch lat sprzedano ponad połowę ich nakładu¹⁷.

Finansowanie działalności Towarzystwa w tym okresie opierało się na dochodach z nieruchomości, wydawnictw, subwencji i opłatach członkowskich. Te ostatnie okazały się tak niewielkimi, że praktycznie nie miały znaczenia w bilansie Towarzystwa. Wielkości dotacji ze strony Ministerstwa Robót Publicznych oraz Urzędu Wojewódzkiego były znaczne.

I tak na udostępnienie jaskiń w Krzywczu otrzymano 6000 zł, odbudowę schroniska w Krzywczu 1000 zł, budowę Domu Wycieczkowego w Zaleszczykach 5000 zł, badania naukowe jaskiń w Krzywczu 1000 zł, budowę schroniska w Miodoborach 1000 zł. Subwencje przyznawały również władze powiatowe¹⁸.

W podsumowaniu działalności poszczególnych Oddziałów za lata 1928/1930 pojawia się różna ocena ich zaangażowania w pracę Towarzystwa. Od najbardziej chwalonego Oddziału w Borszczowie, którego główną zasługą było udostępnienie jaskiń w Krzywczu i odnowienie zamku poprzez inne, które również prowadziły intensywną działalność jak wspomniane powyżej Oddział w Zaleszczykach oraz Oddział w Złoczowie, który oprócz wspomnianych wydawnictw rozpoczął akcję opieki nad zabytkami, w tym nad zamkiem króla Jana Sobieskiego, do mniej aktywnych. Oddział w Trembowli pod przewodnictwem Michała Gargasza urządzał wycieczki, odczyty oświatowe, przeprowadzał konserwację obiektów zabytkowych, Oddział w Przemyślanach pod przewodnictwem Edwarda Schutta przeprowadził akcję inwentaryzacji zabytków powiatu, Oddział w Buczaczu pod przewodnictwem Wojciecha Walzera zakupił 3 łodzie, urządzał liczne wycieczki Dniestrem, wykonał rejestrację zabytków, Oddział w Czortkowie pod przewodnictwem dr Krzysia urządzał wycieczki, Oddział w Podhajcach pod przewodnictwem starosty Stanisława Olszewskiego także urządzał liczne wycieczki, zakupił aparat fotograficzny w celu dokumentowania stanu zabytków, Oddział w Brzeżanach pod przewodnictwem burmistrza Stanisława Wiszniewskiego urządzał wycieczki, Oddział w Zborowie pod przewodnictwem Manuela Mokrzyckiego urządzał wycieczki, rozpoczął akcję zbierania eksponatów do muzeum regionalnego, Oddział w Kopyczyńcach pod przewodnictwem Komisarza Rządowego Miasta, Józefa Kellera urządzał wycieczki, Oddział w Radziechowie pod przewodnictwem Rudolfa Stenzla przeprowadził drobną konserwację zabytków, Oddział w Zbarażu pod przewodnictwem Tomasza Żebrowskiego urządzał wycieczki i odczyty, Oddział w Skałacie został zreorganizowany i pod nowym przewodnictwem Mikołaja Bogdanowicza rozpoczął starania o budowę schroniska w Miodoborach, Oddziały w Brodach i w Kamionce niczym szczególnym w okresie sprawozdawczym się nie wyróżniły¹⁹.

Okres tej działalności Towarzystwa kończą przygotowania i udział w Międzynarodowej Wystawie Komunikacyjno - Turystycznej w Poznaniu. Towarzystwo przyjęło na siebie cały ciężar przygotowania udziału Podola. Udział ten był zauważalny, a rola Towarzystwa, które miało pierwszy raz okazję do zaprezentowania się na tak szerokim forum, znacząca. Zachęcone sukcesem i zainteresowaniem tematem Towarzystwo wystąpiło w tym samym roku również na wystawach w Równem, Wilnie i Targach Wschodnich we Lwowie. 15 marca 1930 roku odbyło się Walne Zgromadzenie Towarzystwa, na którym przeprowadzono między innymi zmianę 28 paragrafów statutu²⁰.

W okresie sprawozdawczym do 30 kwietnia 1931 roku przeprowadzono intensywną akcję mającą na celu zwiększenie wśród społeczeństwa zainteresowania działalnością Towarzystwa oraz Podolem. Dzięki współpracy z redakcjami takich czasopism i gazetach jak „Głos Polski” w Tarnopolu, „Podole” w Czortkowie, „Ziemia” w Warszawie, „Orli Lot ” w Krakowie, „Auto i Turysta” w Warszawie, „Ziemia Wołyńska” w Łucku akcja ta zakończyła się sukcesem. Dzięki tym staraniom liczba członków w tym okresie osiągnęła poziom 1038 osób²¹. Staraniem Towarzystwa i przy udziale Prezesa wydano nakładem Wydawnictwa Dzieł Popularno - Naukowych w Warszawie osobny, bogato ilustrowany zeszyt zawierający opis Podola. Rozpoczęto współpracę z Towarzystwem Szkoły Ludowej w celu popularyzacji historii regionu i prowadzeniu działań o charakterze krajoznawczo-oświatowym. Działalność nowo budowanych domów turystycznych połączono funkcją domów ludowych działających zimą na rzecz szerzenia oświaty. Prowadzono również intensywną promocję regionu i Towarzystwa w kraju i za granicami. Nawiązano kontakt z Towarzystwem „Les Amis de la Pologne” w Paryżu, przedstawiciele Towarzystwa brali aktywny udział w zjazdach i obchodach organizowanych przez organizacje i instytucje zajmujące się turystyką. W okresie tym rozpoczęto intensywne przygotowania do Regionalnej Wystawy Rolniczej w Tarnopolu, która odbyła się 23 czerwca 1931 roku.

W  tym okresienabrały rozmachu przygotowania do budowy schroniska w Zaleszczykach. Wykonano plan budowy i rozpoczęto budowę. W trakcie realizacji inwestycji odznaczyli się: Prezes Oddziału zaleszczyckiego Józef Schwartz oraz Starosta Józef Krzyżanowski²². Prowadzono również starania o budowę schroniska w Miodoborach. Ustalono, że miejscem najlepszym dla jego realizacji będzie gmina Ostap. W tym też czasie Oddział Towarzystwa w Zaleszczykach uruchomił akcję wycieczek łodziami zwykłymi i motorowymi po Dniestrze. W okresie tym znacznie rozwinął się ruch wycieczkowy. Ogółem Towarzystwo urządziło 223 wycieczki dla 4336 uczestników²³. Część z nich zorganizowano we współpracy z Towarzystwem Krajoznawczym Wołyńskim oraz z Zarządem Głównym Związku Nauczycielstwa Polskiego. Starając się rozwinąć ruch wycieczkowy Towarzystwo pertraktowało z sukcesami o udzielanie swoim członkom zniżek komunikacyjnych. Uzyskano zniżki kolejowe na dojazdy do niektórych stacji kolejowych oraz autobusowe w wysokości do 25%.

Troska Towarzystwa w zakresie ułatwiania ruchu turystycznego była widoczna również w staraniach o rozwój sieci dróg publicznych, rozwój sieci połączeń komunikacyjnych w tym podjętej w tym czasie inicjatywie budowy dworca autobusowego w Tarnopolu.

Dużo pracy, doceniając znaczenie popularyzacji regionu, w tym okresie poświęcono wydawnictwom. Wydany został w języku polskim, francuskim, angielskim i niemieckim prospekt „Zwiedzajcie Podole” w nakładzie 30000 egzemplarzy, wydano plan miasta autorstwa profesora Józefa Haliczera, broszurę „Nasze Podole” w nakładzie 3000 egzemplarzy opracowaną przez Tomasza Kunzeka, w której prócz opisu regionu, jego bogatej historii i zabytków zawarto również informacje na temat Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego²⁴. Wydrukowano także 30000 sztuk widokówek miasta Tarnopola. Dużym sukcesem wydawniczym było wydanie w nakładzie 1000 sztuk albumu „Zamki Podola”. W ramach popularyzacji Podola wykonywano wiele odbitek fotografii z okolic i bardziej interesujących obiektów i rozpowszechniano je na terenie całego kraju.

Czynny udział wzięło też Towarzystwo w tworzeniu Regionalnego Muzeum Podolskiego w Tarnopolu oddanego do użytku w listopadzie 1930 roku. Podjęto też starania w celu tworzenia obok istniejącego w Zaleszczykach Muzeum również w innych siedzibach Oddziałów Towarzystwa.

W okresie sprawozdawczym Towarzystwo przyjęło na siebie rolę Wojewódzkiej Delegatury Państwowej Rady Ochrony Przyrody i zorganizowało 15 Delegatur Powiatowych. W ramach tej działalności zinwentaryzowano 93 obiekty przyrodnicze wymagające ochrony, rozpoczęto starania o utworzenie rezerwatów przyrody w okolicach Zaleszczyk i Miodoborów.

W zakresie opieki nad zabytkami Towarzystwo po wykonaniu częściowej inwentaryzacji obiektów przeprowadziło konserwację kilku z nich w oparciu o uzyskane dotacje Konserwatora przy Urzędzie Wojewódzkim we Lwowie. Do ważniejszych prac zaliczyć można oczyszczenie ruin zamku w Trembowli, odbudowę baszty zamkowej w Krzywczu i roztoczenie opieki nad ruinami zamku w Wygnance koło Czortkowa.

Dochody Towarzystwa w roku 1930 to przede wszystkim dochody z nieruchomości, wydawnictw, subwencji oraz składek członkowskich. Podstawowymi kwotami były jednak dotacje Ministerstwa Robót Publicznych w wysokości 3000 złotych na dalsze udostępnianie jaskiń w Krzywczu, 3000 złotych na dalszą budowę domu wycieczkowego w Zaleszczykach, 1000 złotych na pokrycie kosztów druku prospektów po województwie tarnopolskim oraz Urzędu Wojewódzkiego w Tarnopolu w wysokości 1500 złotych na budowę schroniska w Zaleszczykach i 1300 złotych na wydatki propagandowe związane z Wystawą tarnopolską, budowę kiosku z wydawnictwami i na druk wydawnictw popularyzujących Podole. Subwencje o niższych wartościach przyznawały również Magistrat Tarnopola i Wydziały powiatowe Województwa na druk przewodników po powiatach. Ten okres działalności zamyka Walne Zgromadzenie Towarzystwa, które odbyło się 30 kwietnia 1931 roku. Wśród wielu uchwał, których zadaniem była intensyfikacja działań zmierzających do dalszego rozwoju Towarzystwa. Zmieniono również jego nazwę na Podolskie Towarzystwo Turystyczno -Krajoznawcze²⁵. Od tego czasu też datuje się kolejny ważny okres działalności Towarzystwa związany z przygotowaniami i wystąpieniem na Wojewódzkiej Wystawie Rolniczo-Regionalnej w Tarnopolu. Towarzystwo wystąpiło na wystawie bardzo okazale. Zorganizowało historyczno etnograficzną część Wystawy, a w jej zakresie stanowisko turystyczno-krajoznawcze. Towarzystwo wystąpiło ze swoim kioskiem zaopatrzonym we własne oraz inne wydawnictwa o charakterze turystycznym. Towarzystwo zorganizowało również stanowiska i wyposażyło je w eksponaty o charakterze regionalnym. Do najciekawszych należała zbudowana z kryształów gipsu grota naturalnej wielkości obrazująca wejście do jaskiń w Krzywczu. Dla dodatkowych efektów wyposażono ją w odpowiednie oświetlenie. W związku z wystawą przygotowano szereg atrakcji turystycznych, rozpowszechniono wydawnictwa propagujące region. Towarzystwo uruchomiło na terenie wystawy pawilon informacyjny, wzięło również na siebie ciężar organizacyjny całości wycieczek w teren.

Po ukończeniu Wystawy Tarnopolskiej Towarzystwo po Walnym Zgromadzeniu 30 kwietnia 1931, na którym wybrano 20 osobowy Zarząd Główny oraz 3 osobową Komisję Rewizyjną weszło w kolejny okres działalności. Trwał on do Zjazdu Przewodniczących i Delegatów Oddziałów i Kół PTTK, który odbył się w Tarnopolu w dniu 7 października 1934 roku i praktycznie pokrywał się z następnym okresem sprawozdawczym, który trwał do 31 marca 1934 roku. Okres ten był trudnym w życiu nie tylko PTTK, ale i innych towarzystw turystycznych w Polsce. Przyczyn tego należy szukać w kryzysie gospodarczym, który przyczynił się do zubożenia społeczeństwa a co za tym i idzie zmniejszenie zainteresowania turystyką. W wyniku tego, jak również z powodu anulowania zniżek na przejazdy kolejowe zanotowano po 1933 roku zmniejszenie ilości członków w Towarzystwie.

W czasie Walnego Zgromadzenia dokonano również zmian w Zarządzie Towarzystwa. Między innymi, z powodu przeniesienia służbowego kapitana Jana Roga, pozostawił on sekcję propagandową. Sekcja ta w okresie sprawozdawczym dokonała dużego wysiłku w celu popularyzacji idei Towarzystwa wśród społeczeństwa województwa tarnopolskiego. Uzyskano nawet przejściowy wzrost członków do 1600 osób na koniec 1933 roku. Towarzystwo w 1932 roku pokazało się na forum międzynarodowym w trakcie Zjazdu Asocjacji Słowiańskich Towarzystw Turystycznych, który odbył się we Lwowie. Udział PTTK polegał na zaprezentowaniu regionu podczas wycieczki delegatów po regionie, łącznie ze spływem łodziami motorowymi po Dniestrze.

17 września 1933 roku Towarzystwo zorganizowało „Zjazd Krajoznawczy” w Olesku. Odbył się on w sali kolumnowej zamku królewskiego. Uczestniczyli w nim przedstawiciele organizacji turystycznych, referenci turystyki Urzędów Wojewódzkich oraz delegaci Okręgowej Dyrekcji kolei państwowych z południowo-wschodnich województw, a także reprezentanci Ministerstwa Komunikacji. Zjazd ten był znaczącym osiągnięciem w konsolidacji ruchu turystycznego. Powziął 28 uchwał dotyczących najważniejszych problemów dotyczących jego rozwoju na tych terenach. Uchwalono apel do Ministerstwa Komunikacji o organizowanie na tereny Podola pociągów turystycznych, a także wprowadzono ponownie zniżki na bilety do miejscowości turystycznych^26,27.

Przedstawiciele Towarzystwa brali czynny udział w pracach Związku Polskich Towarzystw Turystycznych, a w 1933 roku na specjalne zaproszenie, w Zjeździe Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Zdaniem PTTK właśnie PTK było predestynowane do zjednoczenia wszystkich towarzystw turystycznych w Polsce. W tym kierunku szły prace na wspomnianym zjeździe, a PTTK proponowało konkretne zmiany swojego statutu w celu umożliwienia połączenia obu Towarzystw²⁸.

W roku 1933 duży nacisk położyło Towarzystwo na wykorzystanie dla propagandy walorów Podola obchodzonej bardzo uroczyście 250 rocznicy Odsieczy Wiedeńskiej. W ramach tych obchodów zorganizowano szereg wycieczek w historyczne miejsca na terenie Podola i wygłoszono dużą ilość prelekcji o charakterze krajoznawczo - historycznym²⁹. Towarzystwo spowodowało wydanie przez „Wiadomości Turystyczne” i „Zwiedzamy” w Warszawie specjalnych zeszytów poświęconych wyłącznie Podolu, oraz uzyskało 2000 metrów bieżących filmów o regionie.

W latach 1931-1934 zwiększono ilość dostępnych korytarzy w jaskiniach w Krzywczu, wybudowano ścieżkę od podnóża wzgórza do wejścia. Została ona ubezpieczona poprzez zamocowanie poręczy, ustawiono ławki oraz wybudowano w pobliżu wejścia schronisko dla oczekujących na wejście do grot. Doceniając znaczenie bazy turystycznej Towarzystwo z dużym zaangażowaniem kontynuowało rozbudowę domu wycieczkowego w Zaleszczykach. Parter został wykończony, wybudowano schody na I piętro i rozpoczęto prace nad jego wykańczaniem. Na ten cel zaciągnęło Towarzystwo pożyczkę w wysokości 8000 złotych. Rozpoczęto budowę schroniska dla pasa Miodoborów w Kręciłowie na gruncie podarowanym przez A. Kimelmana i doprowadzono budowę pod dach. Obiekt ten miał równocześnie służyć jako szkoła powszechna dla ludności polskiej. Schronisko turystyczne w Krzywczu zostało zaopatrzone w okresie sprawozdawczym w kolejne komplety pościeli. Nie zaniechano również troski o obiekty zabytkowe. Staraniem Oddziału w Trembowli zabezpieczono ruiny zamku trembowelskiego, w baszcie założono muzeum zamkowe w którym wyeksponowano materiały uzyskane w wykopaliskach prowadzonych na terenie zamku. Na terenie zamku stałe dyżury pełnił przewodnik, a na podworcu zamkowym wybudowano prowizoryczny obiekt drewniany służący jako schron dla zwiedzających. Staraniem tego samego Oddziału przystąpiono również do konserwacji ruin monasteru w Podgórzanach. Do najbardziej zasłużonych działaczy w regionie w tym czasie należał przewodniczący Oddziału Dyrektor Gimnazjum Kazimierz Missona. Staraniem Oddziału czortkowskiego PTTK rozpoczęto akcję oczyszczania i udostępniania ruin zamku czortkowskiego³⁰. Rozpoczęto naprawę murów i baszty, odbudowano trzy sale zamkowe. W jednej z nich umieszczono biuro Oddziału, pozostałe wykorzystano jako sale muzealne. Całość prac renowacyjnych, podobnie jak i w przypadku poprzednich Oddziałów została, przeprowadzona społecznymi siłami. Do wyróżniających się działaczy w tym Oddziale należy zaliczyć przewodniczącego Oddziału, Józefa Opackiego. Bardzo interesująco przedstawia się analiza ruchu turystycznego w tych latach (chodzi tu o ruch turystyczny zorganizowany przez lub dzięki PTTK)³¹.

 
Rok 1931 to rok Wystawy Rolniczej i Regionalnej w Tarnopolu, a rok 1933 to rok intensywnego ruchu turystycznego związanego z uroczystościami związanymi z rocznicą Odsieczy Wiedeńskiej. Tak intensywny rozwój zorganizowanego ruchu turystycznego spowodował konieczność przeszkolenia kwalifikowanych przewodników do jego obsługi. W okresie sprawozdawczym organizowano kursy przewodnickie każdorazowo zakończone egzaminem, po zdaniu którego nadawano uprawnienia. Dla uczestników tegoż ruchu wydawane zostały przewodniki turystyczne takie jak: Przewodnik po powiecie buczackim i autorstwa Wincentego Urbańskiego  (wydany w 1931 roku), Przewodnik po jaskiniach w Krzywczu (wydany w 1932 roku) a także w 1933 roku plan wycieczek po Województwie Tarnopolskim. Dla turystów wydano również serie widokówek. Mając na uwadze konieczność popularyzacji działalności Towarzystwa w 1933 roku powołano Komitet Redakcyjny w celu rozpoczęcia wydawania periodyku jako własnego organu. Ze względu na brak środków materialnych nie doszło do jego wydawania, ale Komitet spełniał pożyteczną rolę zajmując się wszelkimi wydawnictwami Towarzystwa.

W celu pozyskania nowych członków do Towarzystwa oraz popularyzacji głoszonych przez nie idei turystyki Wydział Towarzystwa powołał w 1932 roku „Sekcję kół krajoznawczych młodzieży”. Pierwszym jej przewodniczącym był dyrektor gimnazjum, Dominik Pytel. Starał się on utworzyć sekcje przy wszystkich szkołach średnich na terenie województwa. W szybkim czasie bardzo się rozwinęły, skupiając pokrewne kierunki pracy na terenie szkół (sekcje geograficzne, przyrodnicze, fotograficzne itp.).

Dużym problemem w działalności Towarzystwa były oczywiście finanse. Dochody z nieruchomości w Krzywczu były zużywane wyłącznie na potrzeby obiektu. Podobnie traktowano dochody z domu wycieczkowego w Zaleszczykach oraz ze sprzedaży wydawnictw. Największe wydatki Towarzystwa związane z budową domu wycieczkowego w Zaleszczykach pokrywane były z dotacji ministerstwa Robót Publicznych w wysokości 7 250 złotych. Władze wojewódzkie i powiatowe dofinansowały działalność propagandową Towarzystwa w postaci wydawnictw. W okresie do końca 1933 roku dochody ze składek członkowskich całkowicie pokrywały wydatki bieżące Towarzystwa. Uzyskano również dochód w wysokości 800 złotych po sporządzeniu list składkowych i cegiełek na wykończenie domu wycieczkowego w Zaleszczykach. System ten załamał się od początku 1934 roku wraz ze zmniejszeniem ilości członków Towarzystwa spowodowanym odejściem tych, których głównym powodem płacenia składek były uzyskiwane zniżki na przejazdy koleją. Zniżki te dla większości Towarzystw turystycznych przestały funkcjonować na początku 1934 roku. Coraz trudniej też było o dotacje ze względu ciężką sytuację finansów publicznych. Mimo tego na koniec 1934 roku Towarzystwo posiadało 20 Oddziałów i Kół terenowych, których zestawienie podaje poniższa tabela³².

Ten okres działalności zakończył zwołany na podstawie uchwały Walnego Zgromadzenia z 30 maja 1934 roku Zjazd Przewodniczących i Delegatów Oddziałów i Kół PTTK, który odbył się w dniu 7 października 1934 roku w Tarnopolu. Uczestniczyło w nim 35 osób. Miał on za zadanie dokonanie podsumowania dziesięcioletniej działalności Towarzystwa, omówiono również problemy bieżącej działalności, a także dyskutowano nad oczekiwaniami członków Towarzystwa co do sposobów jego działania w przyszłości. Po burzliwych dyskusjach ustalono za niezbędne skupienie działalności terenowej w Wydziale Centralnym, podporządkowując Oddziały jednolitemu kierownictwu, zwłaszcza pod względem finansowym, co było jednak pewnym ograniczeniem swobody działania. Dużo czasu poświęcono na dyskusję na temat zasad i warunków połączenia z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym³³.

Po Zjeździe nastąpił kolejny okres w działalności Towarzystwa. Ustanowiono regulamin działalności Oddziałów i ich współpracy z Wydziałem Centralnym. Obowiązywał on od 1 stycznia 1935 roku. Zdyscyplinowało to współpracę, stałe informowanie Wydziału o potrzebach i możliwościach finansowych Oddziałów umożliwiło prawidłową politykę Wydziału, zwłaszcza w zakresie finansowania wspólnych poczynań i inwestycji. W Wydziale Centralnym powołano dwie nowe sekcje: filatelistyczną, mającą głównie znaczenie towarzyskie oraz popierania turystyki. Ta ostatnia powstała jako organ Ligi Popierania Turystyki (za zgodą Ministerstwa Komunikacji) zamiast osobnego Związku propagandy turystycznej. Została powołana w celu propagowania turystyki na Podolu w aspekcie rozwoju gospodarczego w regionie.

Duże znaczenie dla działalności Towarzystwa miało uzyskanie własnego lokalu oddanego przez Zarząd miasta do bezpłatnego użytkowania. Został on wyremontowany na koszt Towarzystwa, zakupiono odpowiedni sprzęt biurowy, przeniesiono wszelkie zbiory Towarzystwa, otwarto czytelnię i bibliotekę, a co najważniejsze uruchomiono normalną pracę biurową z oznaczonymi godzinami przyjęć. Lokal służył jednocześnie jako punkt informacji turystycznej (co było o tyle korzystne, że biuro mieściło się w okolicy dworca kolejowego przy ulicy Kopernika pod numerem 2) i sprzedaży literatury o charakterze informacyjnym. W sezonie letnim 1935 roku udzielono informacji 325 osobom. Towarzystwo czyniło duży wysiłek w celu uzyskania maksymalnego rozwoju ruchu turystycznego na terenie Podola. Uzyskano włączenie Podola do akcji wycieczkowej prowadzonej przez Zarząd Główny Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich i Dyrekcję Orbisu w Warszawie. Dzięki temu uzyskano zniżki kolejowe dla przejazdów indywidualnych turystów z całego kraju na teren Podola na podstawie kart uczestnictwa i tzw. karnetów turystycznych umożliwiających kredytowanie świadczeń turystycznych w terenie z późniejszym rozliczeniem pieniężnym. Została również podpisana umowa z Dyrekcją Orbisu. Umowa ta miała na celu zwiększenie ruchu turystycznego, jak również obsługę przewodnicką organizowanych w ten region wycieczek.

W celach propagandowych wydane zostały kolejne pozycje wzbogacające biblioteczkę krajoznawczą Towarzystwa. Były to broszura pod tytułem „Ziemia Podolska” autorstwa Tomasza Kunzeka (gdzie zawarto szereg informacji na temat Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego)³⁴, oraz przewodnik „Zbaraż w przeszłości i teraźniejszości” którego autorem był Henryk Śląski i który stał się niejako monografią powiatu³⁵. Wydano również broszurę „10-lecie Województwa Tarnopolskiego” również autorstwa Henryka Śląskiego, opisującą dorobek województwa.

W tym czasie całkowicie wykończono schronisko turystyczne w Kręciłowie. Wyposażone zostało w dwadzieścia miejsc noclegowych, służąc jednocześnie jako szkoła powszechna i dom ludowy dla miejscowej ludności polskiej. Towarzystwo przystąpiło również do konserwacji ruin zamku w Kudryńcach, które dzięki energii komendanta kompanii Korpusu Ochrony Pogranicza i członka Towarzystwa kapitana Stecewicza oraz subwencji Wojewódzkiego Konserwatora zostały uratowane od zagłady. Duże postępy zanotowano w zagospodarowywaniu schroniska w Zaleszczykach. Przeniesiono tam biuro Oddziału i Muzeum Krajonawczego. Obiekt został wyposażony w urządzenia schroniskowe na 40 łóżek, zakończono instalację elektryczną, wodociągową, łazienki, doprowadzono linię telefoniczną a także ukończono budowę kuchni.

Zostało również otwarte następne schroniska turystyczne w Beremianach i w Skomorochach nad Strypą dla użytku kajakarzy. W 1936 roku powstała Sekcja Kajakowa, będąca jednocześnie Klubem Polskiego Związku Kajakowego³⁶, dzięki której PTTK obejmuje w gospodarowanie Dniestr i jego północne dopływy. Na początku 1936 roku PTTK utworzyło Sekcję Kół Krajoznawczych Młodzieży. Miała ona za zadanie poprzez organizację Kół w szkołach wzbudzić do działalności młodzież szkolną. W wyniku postanowień Walnego Zjazdu w 1935 roku w Zaleszczykach w styczniu 1936 roku rozpoczęła ona wydawanie miesięcznika „Znicz Podola” redagowanego w Czortkowie przez Władysława Cichockiego i Józefa Opackiego^37,38.

W tym samym czasie Oddział PTTK w Trembowli uzyskał w kaplicy O.O. Karmelitów pomieszczenie na zbiory tworzonego Muzeum Regionalnego Ziemi Trembowelskiej³⁹. 29 marca 1936 roku w sali Sokoła w Czortkowie odbyło się doroczne zgromadzenie członków Oddziału czortkowskiego.

Warto przyjrzeć się działalności tego najbardziej aktywnego oddziału PTTK. Otóż liczył on w roku 1935 109 członków. Posiadał biuro informacyjne w sklepie swojego członka, które w roku sprawozdawczym udzieliło 516 informacji turystycznych, zarządzał schroniskiem noclegowym w salach zamkowych, z 10 miejscami noclegowymi, gdzie udzielono noclegu 80 osobom. Oddział uruchomił również pracownię fotograficzną, wyposażoną w sprzęt. W Muzeum miejskim utworzono dział muzealny Oddziału obejmujący 9 działów i liczący 1178 sztuk eksponatów. Zakończono również prace mające na celu udostępnianie groty w Uhryniu (zwiedziło ją 538 osób) oraz przeprowadzono liczne prace na zamku⁴⁰.

W dniach 3 i 4 października 1936 roku odbył się w Czortkowie Zjazd Krajoznawczy zakończony Walnym Zjazdem PTTK w sali posiedzeń Rady Miejskiej. Zebrało się grono członków Prezydium i członków Centralnego Wydziału PTTK oraz delegaci Oddziałów. W sumie 35 osób. Obradom przewodniczył starosta czortkowski Jerzy Muszyński. Wśród wielu uchwał o charakterze związanych z ruchem turystycznym uchwalono nadanie godności członka honorowego Mieczysławowi Orłowiczowi⁴¹. Dokonano również korekty Statutu. Na skutek uchwały Zjazdu wydany z datą wrześniową 1936 roku 7 numer Znicza Podola miał już w nagłówku adnotację „ Ilustrowany Organ Oficjalny Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego” i był organem całego Towarzystwa⁴². 26 listopada 1936 roku w Tarnopolu odbyło się zebranie Sekcji kajakowej, która stawała się ważnym elementem działalności Towarzystwa. Ustalono zasady działalności związanej z udostępnianiem pięknych rzek Podola dla turystów. Postanowiono o budowie przystani oraz oznakowaniu szlaków wodnych.

I w tym minionym okresie PTTK przywiązywało dużą wagę do propagandy turystyki w regiony Podola. Urządzano dni Podola w Polskim Radio, odczyty, pogadanki, komunikaty w radio i prasowe, liczne artykuły. Podtrzymano o nieco zmienionej treści umowę z Orbisem, na mocy której utrzymano Centralne Biuro obsługi turystów w Tarnopolu i Biuro Obsługi Turystów w Zaleszczykach. Duże znaczenie propagandowe miał nagrany staraniem PTTK film pt. „Zwiedzajcie Podole” złożony z 6 części i o długości 2500 m, częściowo udźwiękowiony. Duże postępy zanotowano w tym okresie w zakresie prowadzenia inwestycji. W Zaleszczykach wykończono II piętro Domu Wycieczkowego. Dom ten został oddany do eksploatacji, wyposażony wewnątrz całkowicie i odnowiony w najstarszej części. Rozpoczęto wykup parcel w jego najbliższej okolicy w celu dalszego rozwoju ośrodka. Uzyskano w drodze darowizny od Zarządu Miejskiego parcelę nad rzeką z przeznaczeniem na przystań kajakową. Prowadzono również prace nad odbudową zamku w Czortkowie.

3 czerwca 1937 roku Podolskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze wykupiło od Fundacji Ubogich im. H. Sadowskiego ruiny zamku czortkowskiego⁴³. Odnowiono połowę prawego skrzydła, gdzie uzyskano 13 pokoi przeznaczonych na pomieszczenia schroniska turystycznego, biura informacyjnego, świetlicy i muzeum. Ogólny koszt odbudowy oceniano na 16000 zł, z czego do 1938 roku wydano 9800 zł (w tym dotacja Ministerstwa Komunikacji w wysokości 2000 zł). W Krzywczu Górnym uzyskano drogą darowizny od Lazara Melzera drugą basztę i bramę zamkową z dostępem, które PTTK zamierzało wyremontować. Istniejące w drugiej części zamku schronisko zostało odnowione po kilku latach funkcjonowania. Ponadto uzyskano odpowiedni pas ziemi na poszerzenie drogi wiodącej do jaskiń krystalicznych, wykonano nowe kamienne schody, bariery, wyremontowano magazyn i poczyniono dalsze postępy w zakresie zabezpieczenia grot. W Bilczu Złotem uzyskano od księcia Sapiehy drogą darowizny wejście do jaskini Werteby wraz z dostępem do drogi i przystąpiono do prac związanych z udostępnieniem dla zwiedzających. W Olesku urządzono schronisko turystyczne w wyremontowanym obok zamku królewskiego domku i wyposażono je dla 8 miejsc noclegowych. W Uścieczku Zarząd Gminy darował grunt pod budowę stanicy kajakowej i pole campingowe, a w Trembowli urządzono plażę i przystań kajakową⁴⁴.

Duże znaczenie miały również wykonane przez Towarzystwo tablice informacyjne o treści turystycznej ustawione w kilku miejscowościach. W omawianym okresie nastąpił znaczny wzrost ruchu turystycznego na terenie Podola. Wynajęto za pośrednictwem Towarzystwa w 1937 roku 22 067 kwater, a w 1938 roku 23 450 . Działalność PTTK na przestrzeni 13 lat istnienia obrazuje poniższa tabela⁴⁵:

zobacz tabelkę

Nadal duże znaczenie przykładano do wydawnictw. Powstały w nakładzie po 1500 egzemplarzy nowe przewodniki: „Przewodnik po Brzeżanach i okolicach” opracowany przez Stanisława Wiszniewskiego oraz „Przewodnik po Skałacie i powiecie” autorstwa Józefa Opackiego. Dodatkowo, w celach komercyjnych wydano w 1938 roku 18 000 widokówek dla Czortkowa, Św. Trójcy i Złoczowa. Niestety, działalność wydawnicza z powodów finansowych, ale i także z powodu braku odpowiedniego zainteresowania ze strony społeczeństwa, została zubożona z powodu zaniechania wydawnictwa „Znicz Podola”, które to wydawnictwo jest dzisiaj kopalnią wiedzy o regionie. Również i w tym okresie Towarzystwo prowadziło prace, w których tak pięknie godziło ideę ochrony zabytków z dążeniem do rozwoju bazy turystycznej regionu poprzez nieustanne remonty zamków w Czortkowie, Krzywczu Górnym i Kudryńcach. Rozpoczęto starania o wydzierżawienie i oddanie pod opiekę Towarzystwa zamku skałeckiego oraz zamku w Trembowli.

Towarzystwo dostrzegać zaczęło również znaczenie innych gałęzi turystyki i rekreacji. Realizując ustalenia z 1936 roku, podobnie jak w innych towarzystwach turystycznych (Karpackie Towarzystwo Narciarskie) rozpoczęto rozwój turystyki wodnej i narciarskiej. W celu rozwoju turystyki kajakowej wydzierżawiono w Tarnopolu od Związku Strzeleckiego przystań, gdzie urządzono pomieszczenie do przechowywania kajaków i szatnię. Towarzystwo zakupiło 5 kajaków, namioty, sprzęt biwakowy, w pomieszczeniu znalazło się też miejsce dla sprzętu członków w postaci 3 żaglówek i 8 kajaków. Sprzęt do pływania posiadały również oddziały Towarzystwa (również i łodzie motorowe)⁴⁶. Urządzono również w Trembowli przystań i plażę, do celów turystyki wodnej przygotowano domki campingowe nad Seretem w Skoromłotach oraz w Beremianach nad Dniestrem. W roku 1939 ilość członków tej sekcji doszła do 37 osób.

W Towarzystwie została zawiązana Sekcja narciarska, wchodząca w skład Polskiego Związku Narciarskiego. Organizowano kursy narciarskie i wyjazdy na narty. Liczba członków w roku 1938 doszła do 56 osób.

W dniu 15 grudnia 1937 roku powołano do życia Wojewódzką Komisję Letniskową Powiatów i Gmin województwa tarnopolskiego^47,48 jako autonomiczną sekcję PTTK przy Wydziale Centralnym w Tarnopolu. Pomocy PTTK udzielił tu Związek Powiatów Rzeczpospolitej Polskiej. Jej główne zadanie to organizacja pracy w letniskach w celu przygotowania ich do przyjazdu turystów. Praca ta polegała na koordynacji planu inwestycji rozbudowy, stymulowaniu rozwoju sieci komunikacyjnej, propagowaniu interesujących turystycznie regionów, pomocy w uzyskiwaniu tanich kredytów na rozwój infrastruktury a także na organizacji ruchu turystycznego. Organizacją tą na terenie województwa tarnopolskiego objęto 12 powiatów, 6 zarządów miejskich, 28 zarządów gminnych, 16 gromad, 5 dworów. Do Komisji przystąpiło 35 uczestników. Komisja prowadziła swoją działalność w oparciu o składki zainteresowanych samorządów i subwencje Związku Powiatów Rzeczpospolitej. Budżet ten na rok 1938 wyniósł 9 688zł i 80 groszy. Na cele inwestycji w regionie uzyskano kwotę 36 500 złotych subwencji od Związku Powiatów. Komisja przystąpiła do intensywnych działań, dokonano licznych wizji w terenie, urządzono 7 kursów szkoleniowych w których udział wzięło 165 uczestników. Komisja uznała za niezmierne ważne dla propagandy regionu nasilenie wydawnictw o charakterze informacyjnym. Wydano informator letniskowy „Słoneczne Podole” w nakładzie 20 000 egzemplarzy, oraz prospekt reklamowy „Kraj słońca i winnic” opisujący walory Podola. W roku 1938 polepszyła się sytuacja finansowa Towarzystwa. Wzrosły dochody ze składek członkowskich w związku ze wzrostem ilości członków o 30 procent a w samym tylko Wydziale Centralnym w Tarnopolu o 70 procent.

Przyczyny tak licznego wzrostu należy szukać w powrocie uprawnień do zniżek na przejazdy kolejowe dla członków Towarzystwa. Towarzystwo uzyskało również subwencje na realizację niektórych zadań. I tak Ministerstwo Komunikacji przeznaczyło dla PTTK 2000 złotych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 100 złotych, dotację w wysokości 1600 złotych uzyskano od Wydziałów Powiatowych w województwie tarnopolskim oraz od instytucji finansowych 700 złotych. Dotacje te wydano głównie na inwestycje schroniskowe, wydawnictwa propagandowe i opiekę nad zabytkami. Duże dochody uzyskano również dzięki sprzedaży wydawnictw, ze sprzedaży których uzyskano 4595 złotych i dochód 761,97 złotego. W ramach dochodów z nieruchomości wzbogaconych dotacjami wykończono przebudowę mansardy w Domu Wycieczkowym w Zaleszczykach, dzięki czemu uzyskano 4 pokoje wyposażone w 12 łóżek, zakupiono inne niezbędne wyposażenie. Środki te przeznaczone zostały również na budowę drogi i poprawę mostu na trasie do grot i jaskiń w Krzywczu Górnym oraz na przebudowę skrzydła zamkowego w Czortkowie.

W następnym okresie działalności Towarzystwa tj. do 30 kwietnia 1939 roku powstały dwa nowe Oddziały w Bilczu Złotem i Husiatynie, tak że swoje istnienie zakończyło Towarzystwo licząc 22 Oddziały terenowe. Oczywiście w okresie czternastu niespełna lat istnienia przeżywały one swoje wzloty i upadki w zależności od sytuacji kadrowej i finansowej.

Struktura organizacyjna wyglądała wówczas w następujący sposób: Wydział Centralny w Tarnopolu składał się z Prezydium i 10 Sekcji, łącznie z powstałą jesienią 1938 roku Sekcją Narciarską. Z 22 Oddziałów powiatowych i Kół czynnych było 15 placówek, 4 Oddziały przejawiały słabą działalność, 3 nie wykazywały żadnej. Rok 1938 zakończyło Towarzystwo z optymistycznym wzrostem ilości członków (do 1609 osób w tym 595 w Tarnopolu i 1014 w Województwie) i obsługiwanych imprez turystycznych. Rok 1938, a można i powiedzieć, że cały okres swojej działalności kończy Towarzystwo wyposażone w następujące własne nieruchomości: schroniska i zamki w Czortkowie, Kudryńcach, Kręciłowie, Zaleszczykach, Krzywczu Górnym, parcele: w Bilczu Złotym (podarowana przez księcia Pawła Sapiehę), w Uścieczku (podarowaną przez Zarząd Gminy) oraz nosi się z zamiarem przyjęcia darowizny od hrabiny Mitrowskiej w postaci parceli w Borkach Wielkich. Na majątek Towarzystwa składały się również niezliczone już ilości zbiorów muzealnych, bibliotecznych i sprzętu turystycznego. Niepoliczalną wartością składającą się na majątek Towarzystwa był też zapał i oddanie jego członków, niestety tylko nielicznych w tym opracowaniu wymienionych z nazwiska, którzy doprowadzili w tak krótkim czasie do jego tak znacznego rozwoju.

Wybuch II wojny światowej oraz jej konsekwencje odsunęły od granic Rzeczpospolitej jej Kresy Wschodnie. To co wykonali dla społeczeństwa członkowie Podolskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, w niewielkim tylko stopniu zachowało się w postaci materialnej dla przyszłych pokoleń, pozostało jednak w naszej pamięci ich oddanie dla idei turystyki polskiej oraz patriotyczne zaangażowanie w zagospodarowanie regionu. Niech niejako kwitującym ich działalność będzie Protokół Komisji Rewizyjnej Podolskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wydział Centralny w Tarnopolu spisany dnia 24 maja 1939 roku w biurze Towarzystwa z rewizji ksiąg i dokumentów rachunkowych za rok 1938. Komisja w składzie: dyrektor inż. Władysław Burgielski, inspektor Eugeniusz Pfisterer, dyrektor Michał Greszczuk i Bronisław Szozda w obecności skarbnika, Mariana Rozdolskiego przeprowadziła kontrolę ksiąg, zamknięć i wyrywkową kontrolę dokumentów rachunkowych za rok 1938 stwierdzając zgodność zapisów, bilansu i rachunku strat i zysków. W roku sprawozdawczym rachunkowość Towarzystwa doprowadzona została do należytego stanu przez zaprowadzenie księgowości systemem amerykańskim i ujęciem rachunkowym wszystkich składników majątkowych Towarzystwa. Na podstawie wyników kontroli Komisja Rewizyjna uchwaliła postawić wniosek Walnemu Zgromadzeniu na udzielenie absolutorium z działalności za rok 1938. Na tym protokół zakończono i podpisano⁴⁹.

Myślę, że i my, potomkowie badający działalność Podolskiego Towarzystwa Turystyczno - Krajoznawczego powinniśmy jego działaczom, dziękując dziś za trud i włożony wysiłek, udzielić pełnego absolutorium.

Jerzy Kapłon

1. Informacje dotyczące budowy geologicznej konsultowane ze Stanisławem Kellerem
2. Mieczysław Orłowicz Moje wspomnienia turystyczne Wrocław – Warszawa – Kraków Zakład Narodowy imienia Ossolińskich 1970 str. 575
3. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego 1925 – 1935 Nakładem Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w Tarnopolu str. 5
4. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego 1925 – 1935 Nakładem Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w Tarnopolu str. 7
5. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego 1925 – 1935 nakładem PTTK w Tarnopolu str. 6
6. Statut Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego zatwierdzony 18 marca 1930 roku str. 4,5
7. Akta Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w materiałach Ośrodka Historii Turystyki Górskiej w Krakowie sygn. 4.01.12
8. Akta Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w materiałach Ośrodka Historii Turystyki Górskiej w Krakowie sygn. 4.01.12.
9. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 45
10. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 7
11. Akta Związek Polskich Towarzystw Turystycznych w materiałach Ośrodka Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej sygn. 4.01.15.01.03.
12. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 10
13. Akta Podolskie Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawcze. Sprawozdanie Wydziału Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od dnia 31 marca 1928 do 1 marca 1930w materiałach Ośrodka Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej sygn. 4.01.12
14. Akta Podolskie Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawcze. Sprawozdanie Wydziału Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od dnia 31 marca 1928 do 1 marca 1930w materiałach Ośrodka Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej sygn. 4.01.12 str. 2
15. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK1925 – 1935 str. 15
16. Akta Podolskie Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawcze. Sprawozdanie Wydziału Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od dnia 31 marca 1928 do 1 marca 1930w materiałach Ośrodka Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej sygn. 4.01.12 str.6
17. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 16
18. Akta Podolskie Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawcze. Sprawozdanie Wydziału Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od dnia 31 marca 1928 do 1 marca 1930 w materiałach Ośrodka Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej sygn. 4.01.12 str.8
19. Akta Podolskie Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawcze. Sprawozdanie Wydziału Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od dnia 31 marca 1928 do 1 marca 1930 w materiałach Ośrodka Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej sygn. 4.01.12 str. 10-11
20. Sprawozdanie Wydziału PTTK z działalności za okres od dnia 1 maja 1930 do dnia 30 kwietnia 193 str. 4
21. Sprawozdanie Wydziału PTTK z działalności za okres od dnia 1 maja 1930 do dnia 30 kwietnia 1931 str. 4
22. Sprawozdanie Wydziału PTTK z działalności za okres od dnia 1 maja 1930 do dnia 30 kwietnia 1931 str. 9
23. Sprawozdanie Wydziału PTTK z działalności za okres od dnia 1 maja 1930 do dnia 30 kwietnia 1931 str.10
24. Tomasz Kunzek Nasze Podole. Opis krajoznawczo – turystyczny województwa tarnopolskiego. PTTK Tarnopol 1930 str. 20-21
25. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 18
26. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 25
27. Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w Tarnopolu z działalności za okres od dnia 1 maja 1931 do dnia 31 marca 1934 roku. str. 17 Centralna Biblioteka PTTK sygn. I 14 277
28. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 33
29. Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w Tarnopolu z działalności za okres od dnia 1 maja 1931 do dnia 31 marca 1934 roku. str. 17 Centralna Biblioteka PTTK sygn. I 14 277 str. 7
30. Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w Tarnopolu z działalności za okres od dnia 1 maja 1931 do dnia 31 marca 1934 roku. str. 17 Centralna Biblioteka PTTK sygn. I 14 277 str. 9 - 14
31. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 29
32. Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego w Tarnopolu z działalności za okres od dnia 1 maja 1931 do dnia 31 marca 1934 roku. str. 17 Centralna Biblioteka PTTK sygn. I 14 277 str. 33
33. Tomasz Kunzek Dziesięciolecie istnienia i działalności PTTK 1925 – 1935 str. 33
34. Tomasz Kunzek Ziemia Podolska Opis krajoznawczo – turystyczny województwa tarnopolskiego. Sekcja Popierania Turystyki PTTK w Tarnopolu1935 str. 43 - 48
35. Henryk Śląski Zbaraż w przeszłości i teraźniejszości. Oddział Zbaraski PTTK. Tarnopol 1934 str.55 - 67
36. Turysta w Polsce Rok II Nr 11 listopad 1936
37. Znicz Podola Nr 1 Rok I Styczeń 1936 Ilustrowany Organ Sekcji Kół Krajoznawczych Pod. Tow. Tur. Krajoznawczego
38. Turysta w Polsce Rok II Nr 1-2 styczeń – luty 1936
39. j.w.
40. Znicz Podola Rok I Kwiecień 1936 Nr 4 str. 61-62
41. Turysta w Polsce Rok II Nr 10 październik 1936
42. Znicz Podola Rok I Nr 8 Październik 1936
43. Znicz Podola Nr 6 (16) Czerwiec 1937 Ilustrowany Organ Oficjalny Podolskiego Tow. Turystyczno – Krajoznawczego
44. Sprawozdanie Wydziału Centralnego Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od 1 października 1937 do 30 kwietnia 1939 str. 8-10
45. Sprawozdanie Wydziału Centralnego Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od 1 października 1937 do 30 kwietnia 1939 str.6
46. Sprawozdanie Wydziału Centralnego Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od 1 października 1937 do 30 kwietnia 1939 str. 15
47. Mieczysław Orłowicz Moje wspomnienia turystyczne Wrocław – Warszawa – Kraków Zakład Narodowy imienia Ossolińskich 1970 str. 588
48. Sprawozdanie Wydziału Centralnego Podolskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z działalności za czas od 1 października 1937 do 30 kwietnia 1939 str. 16


COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.