Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK

Vademecum Górskie COTG PTTK

>> Regulamin << >> Jak zostać współautorem Vademecum <<

Treść hasła:

lub wybierz interesujacą cię literę

Czorsztyn:

Czorsztyn

Początki budowli obronnych w okolicach Czorsztyna sięgają XIII wieku i wiążą się z grodem Wronin (540 m n.p.m.) wzniesionym ok. 400 m na płn.-zach. od Góry Zamkowej najprawdopodobniej przez starosądeckie klaryski.

Gród „Wronyn” wzmiankowany jest w dokumentach: z 1320 (wystawiony przez ksienię klarysek starosądeckich Stronisławę akt lokacyjny wsi Kluszkowce ) i z 1326 roku. W trakcie pobieżnych badań powierzchniowych (A. Żaki 1966) nie znaleziono tutaj żadnych śladów osadnictwa¹.

Znajdujące się na lewym brzegu Dunajca na Zamkowej Górze (588 m n.p.m.) ruiny murowanego zamku pochodzą prawdopodobnie z okresu panowanie Kazimierza Wielkiego, który około 1350 roku rozbudował istniejące obiekty militarne w celu umocnienia południowej granicy państwa jako przeciwwagę dla Niedzicy wzniesionej wcześniej przez Węgrów. Prowadzone w latach 1965- 67 na terenie zamku dolnego prace archeologiczne odkryły na płd. – zach. jego krawędzi fragmenty wałów o konstrukcji drewniano –ziemnej, jednak nie udało się ich przypisać żadnej warstwie kulturowej, co nie pozwala na ich datowanie². Wydaje się jednak oczywiste, że wobec istniejącej wzdłuż Dunajca drogi handlowej między Polską a Węgrami (była to co prawda droga boczna – główny trakt prowadził od Sącza doliną Popradu) musiała tu istnieć graniczna warownia obronna i stacja celna zwłaszcza że w Czorsztynie ów trakt rozgałęział się jeszcze w kierunku Podhala i Nowego Targu.

Nazwa Czorsztyn pojawia się w źródłach w 1303 roku, ale jedynie jako punkt orientacyjny dla określenia terytoriów na węgierskim brzegu Dunajca i pochodziła prawdopodobnie z języka niemieckiego (Schorstein – ostro stercząca skała). Zamek czorsztyński wymieniony jest pierwszy raz w dokumencie z 1381 roku jako własność królewska, którą stał się w połowie XV wieku za panowania Kazimierza Wielkiego. Stało się to prawdopodobnie z powodu trudności jakie miały klaryski w sprawowaniu roli związanej z przygranicznym charakterem miejscowości w momencie budowy zamku węgierskiego w Niedzicy. Anko z Czarnkowa wymienia Czorsztyn jako jedną z czternastu warowni zbudowanych przez Kazimierza Wielkiego. Jan Długosz wymienia również ten obiekt jako jedno z dzieł tego króla. Na przełomie wieku XIV i XV zamek stał się siedzibą starostwa niegrodowego. Starostowie zmieniali się tu często, bowiem było to starostwo zastawne.

W czasie gdy urząd dzierżawił Inflantczyk Jerzy Platemberg w 1651 roku doszło do wydarzeń związanych z emisariuszem Bohdana Chmielnickiego - Kostką Napierskim. Zadaniem Napierskiego było wzniecenie rozruchów chłopskich na pozbawionym w wyniku pospolitego ruszenia szlachty ochrony wojskowej Podhalu oraz opanowanie Czorsztyna w celu ułatwienia przejścia z Siedmiogrodu na pomoc Chmielnickiemu wojsk Rakoczego. W wyniku mobilizacji wojskowej dokonanej przez biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego opanowany 14 czerwca 1651 roku przez Napierskiego zamek, już 24 czerwca został zdobyty po oblężeniu z użyciem artylerii. Podczas walk i ostrzału znacznych uszkodzeń doznał zwłaszcza dolny zamek.

W 1770 roku pożar na skutek uderzenia pioruna spalił dachy zamku, zamek opustoszał, i nigdy już nie został odbudowany. Władze austriackie, które w 1770 roku oderwały od Rzeczpospolitej ziemię nowotarską i sądecką pozwoliły ostatniemu staroście Józefowi Makaremu Potockiemu, a po jego śmierci, żonie, utrzymać dożywotnia starostwo, które po śmierci Ludwiki Potockiej przestało istnieć. Po podziale dóbr na kilka części zostały one wystawione na licytację. Dominium czorsztyńskie z zamkiem kupił w 1819 roku Jan Maksymilian Drohojowski. Ta rodzina utrzymała dobra do 1945 roku.

Zamek był świadkiem wielu wydarzeń historycznych. Zatrzymywał się tu podczas swoich podróży na Węgry Kazimierz Wielki, przejeżdżał w 1370 roku Ludwik Węgierski, tu witano w 1384 roku Jadwigę, córkę Ludwika powołaną na polski tron. W Kronikach Długosza znajdujemy informację o pobycie w Czorsztynie Jagiełły, w tym po spotkaniu z Zygmuntem Luksemburskim w 1423 roku na polach w pobliskich Sromowcach. W Czorsztynie w 1440 roku żegnał się ze swoją matką pierworodny syn Jagiełły, Władysław w drodze na Węgry. W 1655 roku zatrzymał się w tu Jan Kazimierz uchodząc przed Szwedami i przekazał marszałkowi koronnemu Jerzemu Lubomirskiemu skarbiec koronny i archiwum do przechowania na zamku w Lubowli. W 1769 roku konfederaci barscy urządzili tu obóz obronny. Prowadzone w latach 1965 – 1967 badania ukazały kolejne fazy rozbudowy zamku.

Najdawniejszą część zamku stanowiły kamienne mury zwrócone ostrzem na południe. Wzniesione zostały na tarasie skalnym o wymiarach 30 x 15 m, niedostępnych ze wszystkich stron z wyjątkiem północno-wschodniej, z której można się było dostać do zamku przez zlokalizowane od strony północnej wejściem w północnym narożniku muru, które powiększone stanowi przejście na taras bastionu. Wewnątrz murów znajdowała się zabudowa drewniana. W XIV wieku dokonano na polecenie Kazimierza Wielkiego przebudowę dzięki której zamek stał się silną twierdzą obronną. Powstał tu również budynek mieszkalny. Na stoku opadającym w kierunku północno – zachodnim wydzielona została przestrzeń ograniczona murem, służąca do zamknięcia dostępu do zamku. W XV wieku u podnóża od strony prawdopodobnego natarcia tj. od południa, zbudowano dodatkową linię murów z wieżą bramną w narożu południowo wschodnim. Powstał też zamek dolny do którego wiodła droga od południowego wschodu popod ścianą skalną, która doprowadzała poprzez most zwodzony do budynku bramnego, osłoniętego przez kolistą basztę wzniesioną na skale we wschodnim narożniku murów. Do dzisiejszego dnia z tej części zamku pozostały tylko elementy muru obwodowego i baszty.

Na początku XVII w. Czorsztyn był już bardzo rozbudowany. Na średniowiecznym dziedzińcu utworzonym przez pierścień murów broniących dostępu do zamku górnego powstały zabudowania gospodarcze, część mieszkalna na górnym zamku podniesiona została do trzech pięter. Ostatnie zmiany w wyglądzie zamku wprowadził starosta Jan Baranowski w XVII wieku3. Od 1985 roku w oparciu o środki finansowe Pienińskiego Parku Narodowego oraz Okręgowej Dyrekcji Gospodarki Wodnej w Krakowie prowadzone są prace związane z badaniami archeologicznymi, konserwacją, zagospodarowaniem i udostępnianiem ruin. W wyniku tych prac kompleks stanowi atrakcyjny turystycznie obiekt godny polecenia dla zwiedzających Podtatrze.

Jerzy Kapłon

¹ Juliusz Marszałek Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach Wydawnictwo Stanisław Kryciński Warszawa 1993

² Juliusz Marszałek Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach Wydawnictwo Stanisław Kryciński Warszawa 1993

³ Na podstawie: Zamki i kasztele na Polskim Podtatrzu. Andrzej Skorupa. Oficyna Podhalańska. Kraków 1995.

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.

Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK
31-010 Kraków,
ul. Jagiellońska 6
tel.: 12 422 28 40
e-mail: poczta@cotg.pttk.pl

Katalog Centralnej Biblioteki Górskiej PTTK