Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK

Vademecum Górskie COTG PTTK

>> Regulamin << >> Jak zostać współautorem Vademecum <<

Treść hasła:

lub wybierz interesujacą cię literę

Niedzica:

Niedzica

Dzieje zamku sięgają początków XIV wieku. Najstarszą zachowaną wzmiankę o nim zawiera testament, który sporządził na zamku Sáros Wilhelm Drugeth, żupan ziemi spiskiej i orawskiej. Darował nim bratu Mikołajowi swoje posiadłości, w tym zamek w Niedzicy nazwany tu „novum castrum Dunaiecz” od nazwy Dunajca, rzeki granicznej między państwem polskim i węgierskim. Na początku XIV wieku Kokosz z Brzozowicy posiadał cały obszar od Magury Spiskiej aż po Dunajec. W 1320 roku sprzedał on swojemu bratu Janowi i jego synowi Michałowi za sto grzywien ziemię Frydman oraz wsie Niedzica, Kacwini Frankową, a także las po obu stronach Białki, od Dunajca aż do źródeł tej rzeki. W dokumencie sprzedaży nie ma wzmianki o istnieniu zamku, co świadczy, że jeszcze w tym czasie nie istniał.

Zamek w Niedzicy powstał prawdopodobnie między 1320 a 1330 rokiem, a zbudował go Jan Berzeviczy lub jego brat Rykolf, gdyż w 1330 roku w testamencie Drugetha mówi się o nowym zamku w Niedzicy. W 1425 roku zamek jest we władaniu Piotra Schwarza (wnuka Jana Berzevicza), podskarbiego Zygmunta Węgierskiego. W 1412 roku zamek zapisał się w historii polski jako miejsce, gdzie król węgierski przejął 37 tysięcy kop groszy praskich od przedstawicieli Władysława Jagiełły jako pożyczkę, pod spłatę której zastawiono 13 miast Spisza. W akcie zastawnym ustalono, że zwrot tej sumy ma odbyć się również w tym zamku. Do zwrotu pieniędzy nigdy nie doszło, a Polska zarządzała zastawionymi miastami aż do okresu rozbiorów. W 1439 roku zamek był we władaniu Jana Schwarza , syna Piotra, który umarł bezdzietnie w 1470 roku. Po jego śmierci zamek przeszedł we władanie Emeryka Zápolyi, żupana spiskiego, który go znacznie rozbudował. Po jego śmierci w 1487 roku jego starszy brat Stefan został żupanem spiskim i jednocześnie właścicielem zamku. Był on ojcem Jana, późniejszego króla Węgier, oraz Barbary, która została żoną Zygmunta Starego, króla polskiego. Po jego śmierci w 1499 roku, wdowa po nim, Jadwiga zakupiła od Andrzeja Horvátha zamek Likava, przekazując w rozliczeniu Niedzicę. Po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku na terenie królestwa Węgier rozpoczęła się wojna o sukcesję po Ludwiku II między zwolennikami Ferdynanda Habsburga i Jana Zápolyi. W ich trakcie zamek został opanowany przez burgrabię Stefana Potturniańskiego, a w 1528 odbity przez wojska Zápolyi.

W 1529 roku zamek przeszedł w ręce Hieronima Łaskiego za zasługi oddane Janowi Zápolyi, między innymi jako poseł do sułtana tureckiego. Udana misja uratowała Węgry od najazdu tureckiego, a z Turków uczyniła sprzymierzeńców Zápolyi. Łaski został starostą spiskim. Akt nominacji został wręczony w 1528 roku w Tarnowie, w posiadłości Jana Tarnowskiego. Niezwykle barwna i kontrowersyjna postać Hieronima Łaskiego zasługuje na odrębne opracowanie, które doskonale wprowadziłoby czytelnika w epokę, w której żył. Faktem jest, że utracił zaufanie Jana Zápolyi, a nawet został uwięziony. Na skutek walk między stronnikami Jan Zápolyi i Ferdynanada Niedzica przechodzi z rąk do rąk stając się przez pewien okres czasu siedzibą rycerza rabusia (raubrittera) Jerzego Witzthuma i jego wspólnika Zygmunta Kauffanga.

Po odzyskaniu wolności przekazał zamek niedzicki żonie Annie, a sam swoje usługi zaoferował rywalowi Jana Zápolyi, Ferdynandowi austriackiemu. W zamian za to otrzymał potwierdzenie otrzymanych od Zápolyi dóbr. W 1535 roku rozpoczęto budowę nowego zamku, z którego nie pozostało do dzisiaj nic. Wobec prowadzonego przez Hieronima Łaskiego bujnego trybu życia nie miał on czasu zajmować się pilnowaniem sposobu gospodarowania w zamku, jak również potrzebował ciągle pieniędzy. Wobec powyższego zamek stał się zastawem, bowiem za 4500 reńskich pożyczki uczyniono na nim zastaw dla Jana Horvátha. Mógł go objąć we władanie po ujęciu rozbójników. Wobec trudności z porozumieniem się z sąsiadami zwłaszcza spiskimi Horváth ustąpił w 1544 roku z prepozytury i przeszedł na luteranizm.

Zamek po śmierci Hieronima Łaskiego i jego żony stał się własnością ich syna Olbrachta. W 1589 roku Olbracht Łaski sprzedaje zamek Jerzemu Horváthowi z Palocsy. Rozpoczął on wielką przebudowę zamku w celu przekształcenia tej budowli w siedzibę magnacką. Polegała ona na wzniesieniu nowych budynków mieszkalnych u podnóża zamku górnego, które dziś nazywamy zamkiem średnim i dolnym. Całość tej przebudowy zamknęła się w obrębie murów obronnych pierwotnego podegrodzia gospodarczego związanego z zamkiem górnym. Założona nowy wjazd do zamku na moście arkadowym od strony zachodniej. Dotychczasowy wjazd do zamku średniowiecznego od strony południowej przez bramę w wieży kwadratowej został zlikwidowany przez obudowę wieży bramnej i adaptację jej na górnej kondygnacji na kaplicę zamkową. Dawny dojazd do zamku wraz z bramą wjazdową pod kaplicą został odsłonięty w czasie prac badawczych przeprowadzonych w latach 1963-1967. Napis umieszczony nad bramą główną świadczy o przeprowadzonej odnowieniu zamku w roku 1601. Jerzy Horvátha zmarł w 1617 roku, a jego syn Stefan, kolejny właściciel Niedzicy w 1654.

Zamek przeszedł w burzliwych okolicznościach w ręce barona Sylwestra Giovanelli około 1670 roku. Był on zwolennikiem kontrreformacji, toteż podczas walk kuruców Thökölyego z dworem wiedeńskim, został zdobyty przez nich w 1683 roku i Giovanelli wykupiwszy się dużą kwotą pieniężną uciekł do Krakowa. W tymże roku wdarli się do zamku zbójnicy Salantsyego i obrabowali go doszczętnie.

W 1684 roku zamek został zdobyty przez wojska cesarskie. W tym samym roku w grudniu do zamku przytransportowano 60 pojmanych Kuruców , którzy wyzwolili się z więzów i opanowali zamek. Po upadku Thökölyego do zamku wrócili członkowie rodziny Giovanelli, którzy mieszkali tu około 100 lat. Po śmierci ostatniego z nich w 1776 roku zamek na drodze spadku przeszedł w ręce rodziny Horváthów.

W 1817 roku zamek został kolejny raz odnowiony przez Andrzeja Horvátha, który w nim zamieszkał. W 1828 roku po jego śmierci właścicielem stał się jego brat Ferdynand, którego zmarły w 1857 roku syn Aleksander był ostatnim męskim potomkiem rodu. Po jego śmierci właścicielką zamku stała się jego siostra Kornelia, która wyszła za mąż za Salamona Alapi. W połowie XIX wieku zamek spłonął i został przez Salamonów odnowiony w 1861 roku. W posiadaniu tej rodziny zamek pozostał aż do II wojny światowej. Rodzina ta nie była przychylnie nastawiona do Polski, w okresie międzywojennym zdziwaczała hrabina Salamon nie tylko, że nie pozwalała na zwiedzanie zamku, ale nawet na przebywanie w jego pobliżu1. W 1945 roku zamek przeszedł na własność Skarbu Państwa.

Z zamkiem wiąże się niezwykła historia. W XVIII wieku Sebastian Berzeviczy wyjechał w poszukiwaniu przygód i majątku do Ameryki Południowej. Ożenił się tam z indiańską księżniczką, z którą miał córkę imieniem Umina. W 1781 roku Indianie pod wodzą Tupac Amaru wystąpili zbrojnie przeciw Hiszpanom. W tym czasie Umina poślubiła bratanka wodza powstańców. Po pięciu latach walki powstanie upadło, wódz został stracony, a mąż Uminy stał się jego następcą. Uciekł on wraz z żoną i teściem Berzeviczym i częścią skarbów Inków do Włoch, gdzie żył w latach 1783 – 1797. Został zamordowany w tajemniczych okolicznościach, a Berzeviczy wraz z córką i wnukiem uciekli na Węgry. Postanowili zamieszkać na zamku w Niedzicy w gościnie u Horváthów. Ale i tutaj dosięga ich śmierć. Umina ginie zasztyletowana i zostaje pochowana w krypcie pod kaplicą zamkową. Sebastian Berzeviczy chcąc ratować wnuka prosi swego bratanka Wacława Benesz – Berzeviczy o adopcję. 21 czerwca 1797 roku w obecności wodzów indiańskich, zwanych Radą Emisariuszy Inków został spisany w zamku niedzickim akt adopcji. Sebastian wyjechał do Krakowa, gdzie zmarł w kilka miesięcy potem w klasztorze Augustianów. Wacław zabrał małego Antonia na Morawy. Ożenił się z Polką, miał dwie córki i dwóch synów Ernesta i Wilhelma. Umierając w 18777 roku przekazał rodzinne pamiątki synowi Ernestowi.

W 1946 roku wnuk Ernesta Benesza, Andrzej, zamieszkały w Bochni koło Krakowa rozpoczął poszukiwania dokumentów rodzinnych. W archiwach kościoła św. krzyża w Krakowie odnalazł akt adopcji małego Antoniego Tupac Amaru przez jego wuja Wacława Benesza. W wyniku analizy zawartych w nim zapisów został 31 lipca 1946 roku pod progiem bramy wejściowej zamku górnego odkryty zabezpieczony w ołowianej rurze testament Inków w postaci pęku rzemieni pokrytych pismem węzełkowym „quipu”. Próby odczytania tego testamentu nie powiodły się. Andrzej Benesz zginął w wypadku samochodowym.

Zamek niedzicki w swojej najstarszej części jest położony na cokole skalnym około 80 metrów nad poziomem Dunajca. Został tam zbudowany w XIV wieku, stanowiąc dziś tzw. zamek górny. Obejmował on część mieszkalną założoną od południa i wschodu, mały dziedziniec wewnętrzny ze studnią kutą w skale na głębokość ok. 90 metrów oraz wieżę mieszkalną-obserwacyjną usytuowaną w narożniku północno-zachodnim. Dzisiaj lustro wody (po spiętrzeniu w zbiorniku wyrównawczym w Sromowcach Niżnich) znajduje się 30 metrów poniżej szczytu wzgórza zamkowego. Wejście do zamku gotyckiego znajdowało się od strony południowej i było dostępne tylko dla ruchu pieszego. Do dzisiaj zachowało się obramienie kamiennej bramy oraz rolka do podnoszenia mostu zwodzonego. Na murach zamku górnego zachowały się ślady sklepienia gotyckiego nad prezbiterium kaplicy oraz resztki polichromii figuralnej przedstawiającej ukrzyżowanie. W dolnych pomieszczeniach zamku znajdowały się lochy więzienne i składy broni i żywności, w górnych pomieszczenia mieszkalne. Nieduże okna o charakterze obronnym z wnękami ościeżowymi i ławeczkami doprowadzały światło do wnętrz ogrzewanych kominkami. Mury zamku górnego wykonane są w całości z czerwonego i szarego wapienia na zaprawie wapienno-piaskowej. Dachy kryte były gontem. Zamek zajmował ok. 500 m2. W latach 1470-1487 Emeryk Zápolya umocnił zamek. Powstały mury zewnętrzne obwodowe zamku dolnego oraz wbudowano w ich obręb trzy baszty: baszta zwana dziś kapliczną, baszta okrągła narożna (flankująca wjazd do zamku), oraz baszta bramna, założona nad bramą w murze obwodowym zamku dolnego. Rozbudowa ta objęła znacznie większą powierzchnię zamku dodając mu znacznie walorów obronnych. Zlokalizowanie całego życia gospodarczego zamku w obrębie murów obwodowych zamku wymagało wydrążenia nowej studni, która zachowała się w jednym z pomieszczeń piwnicznych dzisiejszego zamku dolnego.

Pod koniec XVI wieku dzieło rozbudowy zamku kontynuował Jerzy Horváth syn prepozytora Jana Horvátha. Ta przebudowa miała na celu rozbudowę pomieszczeń mieszkalnych. Przy murze obwodowym zachodnim, między narożną basztą okrągłą a basztą bramną został wzniesiony nowy trakt mieszkalny o trzech kondygnacjach. Zachowany dziś trakt mieszkalny zamku dolnego posiada dwie kondygnacje, jedną piwniczną i jedną mieszkalną. Trakt mieszkalny zachodni zbudowany przez Jerzego Horvátha miał piętro i parter. Pozostały jeszcze częściowo na elewacji zachodniej obramowania kamienne z okien ówczesnego I piętra tego traktu, o profilach charakterystycznych dla końca XVI wieku. W tym czasie powstała część zamku zwana dzisiaj średnim. Łączyła się ona pierwotnie z traktem mieszkalnym zachodnim i zawierała pomieszczenia mieszkalne założone również od południa na wysokości I piętra. Po rozbudowie zewnętrzne mury zamku dolnego otrzymały zwieńczenia attykowe oraz dekoracje sgraffitowe. Ślady sgraffito zachowały się na zewnętrznej elewacji dzisiejszej baszty kaplicznej. Reszty grzebienia attykowego zachowały się do naszych czasów na trakcie mieszkalnym zamku dolnego. Plastyka grzebienia attykowego wykazuje podobieństwo z attykami zamków spiskich, w szczególności z zamkiem w Kieżmarku. Jednocześnie ciąg murów od najbardziej zachodniej strony zamku wzmocniony został basztą narożną oraz basteją, w której umiejscowiono bramę wejściową obudowaną marmurowym portalem, który zwieńczono napisem mówiącym o dacie (1601) autorze rozbudowy oraz zwieńczono go herbem Horváthów, Gryfem. Zamek uzyskał charakter obronnego systemu basztowego.

Około 1820 roku baron Andrzej Horváth odnowił zamek i przystosował go do celów mieszkalnych. Z tego okresu pochodzi obniżenie zachodniego traktu mieszkalnego na dolnym zamku o jedno piętro i zachowanie tylko pomieszczeń parterowych do celów mieszkalnych2. W 1861 roku Salamonowie odbudowali zamek po pożarze. Z tego okresu pochodzą belki stropowe w pomieszczeniach zamku dolnego i średniego. W latach 1949 – 1982 wykonano szereg prac remontowych i renowacyjnych. W ramach prac przystosowano zachodnie skrzydło zamku dolnego na potrzeby Domu Pracy Twórczej Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Na zamku górnym odbudowana zawalone ściany wieży, zakładając w jej wnętrzu drewniane stropy i klatkę schodową. Zniszczony południowy odcinek murów obwodowych nadstawiono do wysokości 12m. Silnie spękane mury „kamieńca” wzmocnione zostały opaską żelbetową. W pomieszczeniach parteru urządzona jest wystawa obrazująca dzieje zamku. Na pierwszym piętrze ostatniej zachowanej kondygnacji „kamieńca" znajduje się wystaw etnograficzna z terenu Spisza.

Jerzy Kapłon

¹ Turysta w Polsce Nr 3-4 marzec- kwiecień 1937 „Z polskiego Spisza- Niedzica” str. 20

² Na podstawie: Alfred Majewski Zamek w Niedzicy Krajowa Agencja Wydawnicza 1987

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.

Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK
31-010 Kraków,
ul. Jagiellońska 6
tel.: 12 422 28 40
e-mail: poczta@cotg.pttk.pl

Katalog Centralnej Biblioteki Górskiej PTTK