Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK

Vademecum Górskie COTG PTTK

>> Regulamin << >> Jak zostać współautorem Vademecum <<

Treść hasła:

lub wybierz interesujacą cię literę

Duszatyńskie Jeziorka:

Jeziorka Duszatyńskie i rezerwat przyrody „Zwiezło”

Historia

Osuwiska w Karpatach są zjawiskiem powszechnym, wynikającym z predyspozycji geologicznych, morfologicznych oraz klimatycznych tego regionu.

Osuwisko w Duszatynie powstało w 1907 r. na zachodnim zboczu Chryszczatej. Bezpośrednią przyczyną inicjującą ruch mas skalnych było ich przesycenie wodami atmosferycznymi wywołane ponadprzeciętnymi opadami w 1906 r. i w pierwszym kwartale 1907 r. W wyniku osunięcia się 12 mln m³ materiału skalnego wraz z porastającym go lasem w dolinę potoku Olchowaty (Olchowy) utworzyły się trzy górskie jeziorka, z których czołowe, najmniejsze i leżące najniżej dziś już nie istnieje. Obszar ten okoliczna ludność określiła mianem Zwięzła (Zwezło). Etymologia tego słowa bardzo dobrze tłumaczy genezę powstania jeziorek. Osuwaniu się mas skalnych towarzyszył potężny huk i silne wstrząsy, powodujące panikę wśród mieszkańców Duszatyna. Miejscowa ludność uważała Zwiezło za miejsce zaczarowane, a powstanie osuwiska wiązała z trzema olbrzymami zaklętymi w kamień na zachodnim ramieniu Chryszczatej.

Osuwisko w Duszatynie pod względem objętości przemieszczonego materiału jest największym tego rodzaju zjawiskiem w polskich Karpatach, a pod względem zajmowanej powierzchni ustępuje tylko osuwisku w Szymbarku. Niezwykłość tego zakątka Bieszczadów uznał ówczesny właściciel tych lasów – Stanisław hr. Potocki z Rymanowa i 13 kwietnia 1934 r. wyraził formalną zgodę na utworzenie rezerwatu. Odpowiedział w ten sposób na apel prof. Władysława Szafera. Nie wiadomo, czy doszło do tego przed wybuchem wojny. Być może ze sprawą tą ma związek wydzielenie w 1937 r. zlewiska potoku Olchowatego jako odrębnego rewiru gospodarki rybackiej. Rezerwat pod nazwą „Zwiezło" figuruje jako faktycznie istniejący w spisie rezerwatów przyrody sporządzonym na użytek władz Generalnego Gubernatorstwa w 1942 r. (Rymarowicz 1994). Po II wojnie światowej rezerwat powołano prawdopodobnie po raz drugi.

Rezerwat „Zwiezło"

Rezerwat przyrody „Zwiezło" został utworzony zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 22 stycznia 1957 r. „w celu zachowania ze względów naukowych i krajobrazowych dwu górskich jezior powstałych przez znaczne osuwiska na zboczach góry Chryszczata, jak również lasu zatopionego przy ich powstaniu". Jego powierzchnia wynosi 2,20 ha. Rezerwat położony jest w województwie podkarpackim, w południowej części powiatu sanockiego, w gminie Komańcza na terenie wsi Duszatyn. Grunty wchodzące w skład rezerwatu stanowią własność Skarbu Państwa i zarządzane są przez Nadleśnictwo Komańcza, podległe Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie. Rezerwat położony jest na terenie Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego.

Położenie geograficzne rezerwatu wyznaczają współrzędne 49⁰18'50" szerokości geograficznej północnej i 22°10"10" długości geograficznej wschodniej. Według podziału fizyczno-geograficznego (Kondracki 1977) teren rezerwatu znajduje się w Prowincji Karpat i Podkarpacia, Podprowincji Zewnętrznych Karpat Wschodnich (Beskidy Wschodnie), Makroregionie Beskidów Lesistych, Mezoregionie Bieszczadów Zachodnich, w jego zachodniej części.

Rezerwat przyrody „Zwiezło" jest jednym z najbardziej znanych i najliczniej odwiedzanych rezerwatów w Bieszczadach.

Osuwisko Zwiezło i Jeziorka Duszatyńskie

Osuwisko ciągnie się równolegle do znaków czerwonych na długości ponad 2 kilometrów, od miejsca, gdzie szlak czerwony przechodzi na prawą stronę dol. Olchowego (poniżej rezerwatu „Zwiezło") po główny grzbiet Chryszczatej. Pod względem morfologicznym zsuw jest znakomicie wykształcony. Wyraźnie zaznaczają się trzy części:

* nisza (obszar oderwania),

* rynna osuwiskowa (droga),

* jęzor osuwiskowy (obszar złożenia).

Najciekawsza jest nisza - najwyższa część osuwiska. Ta gigantyczna wyrwa na stoku zaczyna się powyżej jeziorek i sięga prawie głównego grzbietu Chryszczatej. Jest wyraźnie asymetryczna: z brzegiem prawym (od strony szlaku) niskim i łagodnym, zbudowanym z łupkowych części warstw ciśniańskich, a lewym wyższym i bardziej stromym, w części środkowej przechodzącym w wysoką ścianę skalną. U podnóża ściany znajduje się duże zwalisko bloków piaskowcowych i gruzu łupkowego. Całe dno niszy ma specyficzny mikrorelief z licznymi garbami, nabrzmieniami i zaklęsłościami z jeziorkami o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych.

Po powstaniu osuwiska, gdy z upływem czasu masy skalne traciły stabilność, zaczęły się tworzyć zsuwy drugorzędne. Występują one w obrębie lewego brzegu, powyżej i poniżej wspomnianej ściany skalnej, w postaci pakietów skalnych tworzących charakterystyczne stopnie oddzielone od zbocza szczelinami.

W czasie badań prowadzonych w latach sześćdziesiątych stwierdzono obecność szeregu szczelin po prawej stronie niszy. Były to pierwsze symptomy wtórnych ruchów osuwiskowych, które zachodzą do dzisiaj. Przykładowo od ponad dwudziestu lat obserwuje się powolny ruch całego bloku skalno-ziemnego o długości ok. 250 m i szerokości ok. 100 m. Obecnie blok ten jest oddzielony od pozostałej części stoku dużą szczeliną (ok. 3 m szerokości; 1,5 m głębokości, 250 m długości), którą prowadzi szlak czerwony na odcinku powyżej górnego Jeziorka Duszatyńskiego. Odcięty kompleks skalny (między szlakiem a niszą) stopniowo osiada wzdłuż płaszczyzny uławicenia wychodzącej na powierzchnię w szczelinie. Sama szczelina ma wygląd rowu i niekiedy jest błędnie uważana za holweg starej drogi.

Najwyższy punkt osuwiska znajduje się pod grzbietem Chryszczatej opadającym na zachód, niedaleko miejsca, gdzie szlak go opuszcza, obniżając się

w dol. Olchowego. Nad niszą jest tutaj polanka, która zajmuje pakiet skalny oddzielony od pozostałej części stoku wyraźną szczeliną. Taki stan utrzymuje się najprawdopodobniej od momentu powstania osuwiska.

Niszę od rynny oddziela próg skalny o wysokości ok. 10 m, zbudowany z bardziej odpornego piaskowca. Zaczyna się on przy prawym brzegu niszy i sięga tylko do połowy jej szerokości, gdyż pozostała jego część została zmieciona przez osuwający się materiał. Na progu tym łamały się masy skalne wpadające w rynnę, co spowodowało powstanie u jego podnóża głębokiego wydrążenia, które Schramm nazwał „diabelskim młynem". W latach dwudziestych ta skalna przeszkoda była widoczna w całej okazałości, obecnie litą skałę maskuje gruba warstwa zwietrzeliny.

Osuwające się masy zatrzymały się w głównej dolinie Olchowego, budując olbrzymi jęzor o powierzchni ok. 15 ha i średniej miąższości ok. 35 m. Zatamował on wyloty dwóch większych dolinek opadających spod kulminacji Chryszczatej i spod Mikitowej, dając początek jeziorkom.

Wymiary niszy oraz obecność rynny świadczą o gwałtownym ruchu mas. Czynnikami predysponującymi taki sposób powstania osuwiska były: nachylenie warstw skalnych ku osi doliny potoku Olchowego oraz erozja denna i boczna cieków zwiększających stromość zboczy, natomiast bezpośrednim impulsem inicjującym ruch mas było przesycenie ich wodami opadowymi i roztopowymi, a więc zwiększenie ciężaru i uplastycznienie zalegających w spągu łupków.

Na granicy jęzora osuwiskowego i zbocza nie objętego ruchem mas powstały trzy jeziorka, z których do dzisiaj zachowały się dwa: tzw. Dolne (0,45 ha położone na wys. 687 m n.p.m.) i Górne (1,44 ha położone na wys. 708 m n.p.m.) Jeziorko Duszatyńskie. W Duszatynie nazywano je po prostu Stawami („try stawy sia zrobyły [...] buło widno jałyci sorok rnetriw wysokie"), a w sąsiednim Smolniku — Morskim Okiem („tam pid Zwezłom Morskie Oko buło").

Zbiornik obecnie nieistniejący był położony najniżej (614 m n.p.m. - rejon przejścia szlaku czerwonego na prawy brzeg potoku Olchowego) i był najmniejszy. Wypuszczono z niego wodę na polecenie hrabiego Potockiego w celu wyłowienia pstrągów (podobno niektóre wyłowione egzemplarze sięgały 10 kg wagi).

Pomiary morfometryczne jeziorek, pochodzące z różnych okresów, wskazują na permanentne zmniejszenie się powierzchni, głębokości i objętości jeziorek (np. jez. Górne: powierzchnia w 1925 r. wg Schramma wynosiła 2,5 ha, a jez. Dolnego 0,5 ha).

Proces zamulania zbiorników zachodzi cały czas, jednak ze szczególnym nasileniem przebiegał w pierwszych dziesięcioleciach po powstaniu osuwiska. Obecne tempo jest wolniejsze, ze względu na ogólne zabliźnienie zsuwu i zajęcie go przez las.

W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia wysunięto propozycję, by dużą część zlewni potoku Olchowatego ująć w ramy projektowanego rezerwatu pn. „Dolina Olchowatego" - w jego skład wchodziłby niewielki powierzchniowo rezerwat „Zwiezło". Do chwili obecnej propozycja nie doczekała się realizacji.

W roku 1992 rezerwat wszedł w granice utworzonego Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego oraz Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie".

Redakcja tekstu:

Zespół Karpackich Parków

Krajobrazowych w Krośnie

na podstawie Planu ochrony

rezerwatu „Zwiezło"

oraz artykułu Wojciecha Krukara

„Osuwisko Zwezło i Jeziorka Duszatyńskie".

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.

Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK
31-010 Kraków,
ul. Jagiellońska 6
tel.: 12 422 28 40
e-mail: poczta@cotg.pttk.pl

Katalog Centralnej Biblioteki Górskiej PTTK