Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK
Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK
|
Vademecum Górskie COTG PTTK
Orkan Władysław:
Władysław Orkan, Franciszek Smaciarz, Franciszek Smreczyński(1875-1930)
Nazwisko tego młodopolskiego pisarza, poety, dramaturga i publicysty często pojawia się na szlakach beskidzkich wędrówek, przede wszystkim tych gorczańskich. Jego imieniem nazwano schronisko PTTK pod Turbaczem, w Niedźwiedziu i w Nowym Targu stoją bliźniacze pomniki, upamiętniające postać twórcy, w Porębie Wielkiej pod Starmachowskim Groniem zachowała się drewniana chata, w której mieszkał i gdzie obecnie mieści się Muzeum Biograficzne zwane Orkanówką. Warto jeszcze wspomnieć o wielu instytucjach noszących jego imię, jak np. ważne dla Rabki Zdroju Muzeum Etnograficzne, mieszczące się w XVI-wiecznym drewnianym kościółku; w pobliżu zaś znajduje się szkoła podstawowa, której także patronuje Władysław Orkan. W Krakowie przy ul. Brackiej zachowała się kamienna tablica z informacją o miejscu zamieszkania poety, a w Gaci Przeworskiej do 1938 roku działał Wiejski Uniwersytet Orkanowy. Franciszek Smreczyński (do 1898 r. Smaciarz, matka oficjalnie zmieniła nazwisko syna) urodził się 27 listopada 1875 roku w Porębie Wielkiej. Miał starszego brata Stanisława i młodszą siostrę Mariannę. Przez 2 lata uczył się w szkole ludowej w Porębie, później w szkole elementarnej przy klasztorze cystersów w Szczyrzycu. I w tym miejscu mogłaby się zakończyć edukacją młodego Franka, chłopaka ze wsi. Żeby w szczególności chłopiec wiejski z Poręby, wsi zasuniętej głęboko między skaliste roztoki gorczańskie, żeby syn rodu ubogiego, obezwanego kiedyś dlatego właśnie wzgardliwym nazwiskiem Smaciarz, żeby, słowem, późniejszy Władysław Orkan dostał się do szkół do odległego Krakowa, żeby się dostał jako drugi z tego samego domu – na to prócz nurtu przemian społecznych trzeba było osobistych okoliczności rzeczywiście niezwyczajnych. Na te okoliczności złożyły się: warunki urodzenia, zawzięta determinacja matki i łagodna ustępliwość ojca.1
Franciszek kontynuował więc naukę w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Matury nie uzyskał. Zajęty pisaniem i działalnością w szkolnych kółkach literackich oraz tajnej organizacji patriotycznej, porzucił szkołę. Z tego okresu pochodzi buntowniczy cykl poetycki, inspirowany lekturą romantyków (zwłaszcza Słowackiego), Nad grobem Matki (1896), podpisany już pseudonimem Władysław Orkan. Kolejne utwory publikuje w czasopismach, m.in. warszawskim „Przeglądzie Tygodniowym”, „Tygodniku Ilustrowanym”, lwowskim „Słowie Polskim”, artystyczny warsztat literacki udoskonala w młodopolskich periodykach krakowskich: „Życiu”, „Młodości”, „Krytyce”. Odbył wiele podróży zagranicznych m.in. do Włoch i Szwajcarii. Jednakże to z wędrówek po polskich górach zrodziły się jego największe dzieła, ale i pamiątki w postaci własnoręcznie wykonanych grafik i pejzaży (np. pienińskich).
Dojrzałym debiutem Władysława Orkana są Nowele wydane w 1898 roku. Głównym recenzentem dzieła był Kazimierz Tetmajer, który gorąco wspierał twórczość gorczańskiego artysty. Spod pióra Orkana wyszły pierwsze powieści: Komornicy (1900), W roztokach (1903), w których zajął się środowiskiem wiejskim, pisząc z perspektywy samego mieszkańca wsi. Obie powieści stanowią swoistą syntezę losu wsi i chłopa tamtych czasów, realizowaną u Orkana poprzez liczne stylizacje gwarowe, pesymistyczne obrazy, szczegóły topograficzne i wątki realistyczne.
Pisarz nigdy nie wyszedł poza rejon Gorców, stąd ciągła obecność na kartach jego utworów obrazów życia wyłącznie wsi gorczańskiej, wstrząsające obrazy chłopskiego wyzysku i nędzy z całą jej specyfiką terenów górskich, stąd motyw głodu ziemi i motyw jego skutków moralnych i obyczajowych.2
Współpracował także z młodymi literatami ukraińskimi, których twórczość promował. Przełożył m.in. utwory Wasyla Stefanyka i Bohdana Łepkiego. Przyczynił się do polskiego wydania Młodej Ukrainy (1908) oraz Antologii współczesnych poetów ukraińskich (1910).
Orkan-liryk wydał kilka tomików poezji: Z tej smutnej ziemi (1903), Z martwej roztoki (1912), Pieśni czasu (1915). Rozważał w nich przede wszystkim tajemnicę życia i śmierci, przemijania, strachu i cierpienia. Poszukiwał prawdy świata pośród wiejskiego ludu:
Poza światłem cienie widzę zawdy,
Łzy mię ciągną więcej niźli blaski…
Lecz do ludu nie schodzę jak z łaski –
Ja w nim samym szukam tylko – prawdy.
(„Przygrywka”)
Był poetą górskiego, gorczańskiego krajobrazu, ale w przeciwieństwie do Tetmajera – piewcy malowniczości Tatr – przedstawiał w nim rzeczywiste problemy mieszkańców-górali. Taki zabieg miał służyć wywołaniu nastroju smutku poprzez impresjonistyczne ukazywanie „krainy kęp i wiecznej nędzy”, gdzie „płacze ciche słychać zamiast pieśni”.3 Często posługiwał się w swych utworach kontrastowymi zestawieniami metafor, nawiązywał do twórczości romantyków-buntowników, stosował zwroty i wyrażenia z języka potocznego ludu. Późniejsze liryki są już przesycone powszechną symboliką i modernistyczną frazeologią, a poczucie bezradności wobec ogromu zła społecznego nakazuje snuć wizje katastroficzne, przejawiające się w fascynacji śmiercią i przemijaniem. Nie bez powodu w wierszach z tego okresu pojawiają się słowa-klucze: mogiły, cmentarz, martwota itp. Warto jednak pamiętać też o licznych wierszach optymistycznej pochwały życia, szczerych uczuć, jak również kreacji własnej misji poetyckiej.
Orkan był mocno związany ze środowiskiem literackim i polityczno-społecznym Zakopanego. Rozwijał koncepcję regionalistyczną Stanisława Witkiewicza. Patronował amatorskiemu ruchowi teatralnemu górali jako autor dramatów m.in. Postronni (1897), Skapany świat (1899), Ofiara (1905), Franek Rakoczy (1908).
W 1908 roku był jednym z założycieli Towarzystwa Pisarzy Polskich, uczestniczył w Zjazdach Podhalan i współtworzył „Gazetę Podhalańską”. W 1919 roku stanął na czele Związku Podhalan (Wskazania dla synów Podhala 1922). Pojęcie polskiego Podhala poszerzył o Spisz i Orawę.
Między wieloma interesującymi utworami literackimi Orkana, szczególne miejsce zajmuje powieść Drzewiej (1912) – tragedia ludzkiego losu pośród niezmiennego rytmu życia przyrody w bajkowej kreacji. To późne dzieło Orkana, jak stwierdził Pigoń, jest baśnią utkaną z nitek legendy, mitu, fantazji o ziemi pradziadowskiej. Z kolei innym wartościowym utworem jest epopeja Kostka Napierski – wydana w 1925 roku kontynuacja powieści W roztokach. Autor przedstawia w niej sylwetkę chłopskiego reformatora, całkowicie oddanego sprawie Pohalan. Warto zaznaczyć, iż stworzył on na potrzeby swojego dzieła postać literacką, która częściowo tylko jest zgodna z rzeczywistą postacią historyczną, jakże kontrowersyjną.
Władysław Orkan był uczestnikiem kampanii 4. Pułku Piechoty „Czwartaków” oraz oficerem Legionów Polskich. Doświadczenia wojenne spisał w reportażu Drogą Czwartaków (1916). Podsumowaniem twórczości oraz poglądów społecznych Orkana stały się Listy ze wsi (1927) – zbiór reportaży, publicystyki i krótkich felietonów. Spuścizna literacka po Orkanie znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Wiele utworów czeka jeszcze na wydanie.
Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Marią Zwierzyńską zrodziło się jedyne dziecko Orkana, ukochana córka Zosia. Obie z matką pochowane są na cmentarzu w Niedźwiedziu, a pamiątki po nich zachowały się w obecnym Muzeum Biograficznym Orkanówce. Po śmierci pisarza drewniany dom w Koninkach pozostał w spadku jego drugiej żonie Bronisławie Folejewskiej. Dziś jest własnością gminy Niedźwiedź.4
Władysław Orkan zmarł 14 maja 1930 roku w Krakowie, gdzie został pochowany na Cmentarzu Rakowickim. Zdecydowano jednak przenieść jego trumnę do Zakopanego na Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.
oprac. Sandra Trela
SKPG Kraków
Bibliografia:
Józef Dużyk, Władysław Orkan (opowieść biograficzna), Warszawa 1975
Regina Gerlecka, Wczesna twórczość Władysława Orkana 1897-1902, Łódź 1959
Stanisław Pigoń, Władysław Orkan. Twórca i dzieło, Kraków 1958
Polski Słownik Biograficzny
1. Stanisław Pigoń, Władysław Orkan. Twórca i dzieło, Kraków 1958, s. 25.
2. Regina Gerlecka, Wczesna twórczość Władysława Orkana 1897-1902, Łódź 1959, s. 158.
3. Tamże, s. 120.
COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
31-010 Kraków,
ul. Jagiellońska 6
tel.: 12 422 28 40
e-mail: poczta@cotg.pttk.pl
31-010 Kraków, ul. Jagiellońska 6
tel.: 12 422 28 40
e-mail: poczta@cotg.pttk.pl
NeoServer > ©2004 - <