Vademecum Górskie COTG PTTK

HUGO ZAPAŁOWICZ

(1852 — 1917) 

Hugo Zapałowicz urodził się 15 listopada 1852 r. w Lubljanie. Jego matka, Maria Smole, była Słowenką. Ojciec Hugona, Władysław (ur. 1818) był inżynierem architektem (budował m.in. twierdzę przemyską). Rodzina Zapałowiczów zamieszkała w Przemyślu i tam Hugo Zapałowicz skończył w 1871 r. gimnazjum. Rok lub dwa wcześniej Hugo Zapałowicz odbył swą pierwszą wycieczkę na Babią Górę i w Tatry. W owej wycieczce, która wiodła z Zawoi przez Krowiarki i Orawę, aż do Zakopanego, towarzyszyli mu dwaj koledzy: Stanisław Zręczny i Walery Mierzwiński. Po tatrzańskich szlakach wodził ich Szymon Tatar Starszy (1838–1913).

Wakacje Hugo Zapałowicz spędzał w Słowenii, gdzie zwiedzał Karawanki i Alpy Kamnickie. Choć pragnął studiować botanikę, jednak na skutek oporu rodziców zaniechał tego i w 1871 r. podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Nie zrezygnował jednak z zamiłowań przyrodniczych. Letnie miesiące poświęcał na badania florystyczne w Beskidach Zachodnich, głównie w masywie Babiej Góry. Po ukończeniu studiów w 1876 r. zdecydował się na pracę w charakterze sędziego wojskowego w armii austro-węgierskiej. Przez wiele następnych lat łączył karierę zawodową z badaniami przyrodniczymi. Podczas tych naukowych wędrówek towarzyszył mu jako przewodnik Wawrzyniec Szkolnik (1842–1908), z którym Zapałowicz serdecznie się zaprzyjaźnił i brał go później na kolejne swoje wyprawy w Karpaty Wschodnie.

Efektem badań masywu babiogórskiego była, opublikowana przez Zapałowicza w 1880 r., praca Roślinność Babiej Góry pod względem geograficzno-botanicznym (z mapą, przekrojami i dodatkiem do flory Pilska, Policy i Makowskiej Góry), którą jeszcze kilkadziesiąt lat później Władysław Szafer określał jako „znakomite studium geobotaniczne”.

W roku 1880 Zapałowicz przeprowadził się do Wiednia, gdzie zajął stanowisko porucznika-audytora. Wolny od obowiązków zawodowych czas poświęcał na studia geologiczno-geograficzne oraz botaniczne na Uniwersytecie Wiedeńskim. Studiował m.in. geografię roślin u Antoniego Kernera i przeniósł metody jego pracy w nasze tereny górskie.

W tym czasie zainteresowania botaniczne Hugona Zapałowicza poczęły koncentrować się na Beskidach Wschodnich. Latem 1880 r. odbył swą pierwszą wyprawę w Czarnohorę i Alpy Rodniańskie, gdzie badał szatę roślinną nie tylko od strony Galicji, ale również i Węgier. Jednocześnie prowadził studia geologiczne tego terenu. O jego niesłychanej pracowitości świadczy przeszło 100 tysięcy obserwacji botanicznych, opublikowanych w szeregu prac, z których najsłynniejsza to Roślinna szata gór Pokucko-Marmaroskich, opublikowana w 1889 r., jedno z najwybitniejszych dzieł tego rodzaju.

W roku 1888 Zapałowicz przeniesiony został do Innsbrucka, gdzie zyskał możliwość wędrówek po Alpach (rejon Wysokich Taurów). W tym czasie przystąpił do realizacji swojego planu podróży dookoła świata, która została finansowo zabezpieczona przez odziedziczony majątek, zapisany przez przyjaciela Teodora Pareńskiego (wg innych źródeł na tą podróż łożyła Wiedeńska Akademia Umiejętności). Zapałowicz wyruszył z Wiednia przez Paryż do Bordeaux i stąd statkiem udał się do Buenos Aires, skąd rozpoczął wędrówkę w poprzek kontynentu południowoamerykańskiego, którą zakończył w Valparaiso, nad Oceanem Spokojnym. Dalsza trasa jego podróży wiodła wzdłuż zachodnich brzegów Ameryki, dalej do Japonii, Władywostoku, Szanghaju i Hongkongu. Odbył tez pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Ostatnim etapem była Aleksandria i zwiedzenie piramid w Kairze. Zakończył swoją podróż dookoła świata w Trieście, dokąd dopłynął w początkach 1890 r.

W 1891 r. Zapałowicz ożenił się z Józefą Marjańską, która niestety, żona umarła w połogu, osieracając ich synka, Józefa. Dzieckiem zaopiekowała się matka Zapałowicza.

Tragedia życiowa nie przerwała działalności naukowej Zapałowicza. Być może szukał w tej pracy zapomnienia. W trzy lata po powrocie z podróży dookoła świata opublikował w języku niemieckim geograficzny opis dorzecza Rio Negro w Patagonii (Das Rio Negro-Gebiet in Patagonien). Rok później został członkiem korespondentem Wydziału Matematyczno Przyrodniczego krakowskiej Akademii Umiejętności. Pomimo zatopienia się w pracy wciąż był pogrążony w apatii po śmierci żony. Spędzał więc dużo czasu z krewnymi i podczas jednej z wizyt podsunięto mu pomysł opisania jego podróży dookoła świata. Książka została ostatecznie wydana drukiem w 1899 r. pt. Jedna z podróży naokoło ziemi.

W roku 1896 Zapałowicz przeniósł się do Lwowa, gdzie został awansowany do stopnia majora-audytora. Znów począł odwiedzać ulubione Góry Pokucko-Marmaroskie, kontynuując badania terenowe, opisując rzadkie gatunki flory i fauny. Od 1903 r. zamieszkał w Krakowie. W 1905 r., po 35 latach służby, Zapałowicz przeszedł w stan spoczynku

W tym samym roku w Krakowie Zapałowicz wydał swój jedyny tomik poezji, zatytułowany Z marzeń i zdarzeń. Wojskowy prawnik, botanik, geolog i podróżnik okazał się być również poetą, a także krytykiem literackim, o czym dowodnie zaświadcza jego rozprawa Z rozmyślań o Hamlecie (Lów 1909).

W końcu 1905 r. rozpoczął się kolejny epizod babiogórski w życiu Hugona Zapałowicza – zamieszkał bowiem w Zawoi, u stóp królowej Beskidów. W tym czasie oddawał się działalności społecznej w Towarzystwie Tatrzańskim, będąc członkiem Wydziału (Zarządu Głównego). W 1905 r. założył Oddział Babiogórski TT, z siedzibą w Makowie (potem w Zawoi). Rok później wyznakował pierwsze w Beskidach Zachodnich szlaki turystyczne: z Zawoi do Suchej, z Zawoi na Babią Górę, łącznie przeszło 40 km. Wystąpił też z inicjatywą wybudowania schroniska pod Babią Górą. Pisał:

Potrzeba zbudowania schroniska, które będzie widomym symbolem naszej działalności, hasłem ożywczym budzącym obojętnych z apatii i przypomni znowu Babią Górę szerszej publiczności –, potrzeba ta odczuwana od dziesiątek lat, konieczna wobec potężnego i zupełnym oskrzydleniem grożącego nam Beskiden Vereinu, jest zbyt jasna, aby ją bliżej uzasadniać.

Uroczyste otwarcie schroniska na Markowych Szczawinach odbyło się 15 września 1906 r. Do tego momentu Zapałowicz niemal codziennie wędrował na Markowe Szczawiny, gdzie doglądał robót i sprawdzał przywożone materiały. W tym samym czasie Zapałowicz podjął akcję przeciwko niszczycielskim poczynaniom Beskidenvereinu. W 1907 r. wniósł skargę do sądu w Makowie z żądaniem ukarania niemieckiej organizacji za bezprawne i złośliwe niszczenie polskich znaków turystycznych.

Intensywna działalność turystyczna nie przeszkadzała Zapałowiczowi w kontynuowaniu badań naukowych. W 1906 r. rozpoczął pracę nad swym wielkim dziełem systematycznym Przegląd krytyczny roślinności Galicji, którego kolejne tomy ukazywały się do 1914 r. Publikował nadto szereg innych prac.

W 1908 r. ponownie przeniósł się do Lwowa, skąd znowu czyni wyprawy badawcze w Góry Pokucko-Marmaroskie, dzięki czemu potężnie wzbogaca swój zbiór florystyczny.

W uznaniu zasług Hugona Zapałowicza dla turystyki i naukowego poznania Karpat, walne zgromadzenie Towarzystwa Tatrzańskiego w dniu 27 czerwca 1913 r. nadało mu godność członka honorowego. Obok niego członkostwem honorowym obdarowani wówczas zostali także Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leon Wyczółkowski, Jan Gwalbert Pawlikowski i Stanisław Witkiewicz.

Kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa, Zapałowicz, chociaż już na emeryturze, zgłosił się wojska i wyruszył na front. Przydzielono go do Twierdzy Przemyśl, którą przed laty budował jego ojciec. Twierdza była oblegana przez pół roku, a po poddaniu załoga została wzięta do niewoli i wywieziona w głąb Rosji. Zapałowicz został osadzony najpierw w Kazalińsku, potem w Perowsku w Turkiestanie, gdzie – jako najstarszy rangą oficer – został komendantem obozu. W niewoli również kontynuował swoje badania naukowe, gromadził zbiory botaniczne i geologiczne. W listach do rodziny żałował, że wydał już swoją książkę o podróży naokoło świata, gdyż zabrakło w niej tej interesującej części.

W dniu 20 listopada 1917 r., na kilka dni przed wymianą jeńców i możliwością powrotu do kraju, zmarł na zawał serca. Na jego biurku pozostała kartka z niedokończonym wierszem Ostatni głos mej duszy.

Na podstawie publ. Janusza Zdebskiego - "KARPATY" zesz. 13-14

oprac. Katarzyna Turska

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.