Vademecum Górskie COTG PTTK

Orawski Zamek (słow. Oravský hrad, węg. Árva vára)   

     Majestatycznie górujący nad miejscowością Oravský Podzámok Zamek Orawski, przez wieki siedziba władz Orawy, jest jednym z najcenniejszych i najczęściej odwiedzanych zabytków północnej Słowacji.
   Jak wiele innych słowackich zamków, Zamek Orawski zaczęto budować krótko po pierwszym najeździe tatarskim w 1241r., prawdopodobnie na miejscu istniejącego tam wcześniej drewnianego grodu. Zamek wzniesiono dla ochrony polsko-węgierskiego pogranicza na wiodącym wzdłuż rzeki Orawy szlaku handlowym oraz dla stworzenia centrum administracyjnego Orawy. Pierwsza pisemna wzmianka o castrum Arva pochodzi z roku 1267, kiedy to węgierski król Bela IV przejął zamek od niejakiego Mika z rodu Balassów. W owym czasie zamek zajmował jedynie najwyższą część skały, na której został założony (obecny zamek górny), dzięki czemu z trzech stron dostępu do niego broniły urwiska. Kamienne były jedynie dolne części zamku, natomiast najwyższe partie zbudowane były z drewna. Miejsce obecnego zamku średniego zajmowało drewniane podzamcze. W latach 1298-1370 władzę nad zamkiem sprawował szereg węgierskich możnowładców, aż w roku 1370 Zamek Orawski ustanowiono zamkiem żupnym, czyli siedzibą żupy orawskiej.

    W burzliwym wieku XV zamek miał okazję odeprzeć najazdy husytów, którzy zajęli Liptów i część Orawy, zaś w latach 40. i 50. jego władcą był Piotr Komorowski, któremu przypadł on w nagrodę za lojalność wobec króla Macieja Korwina w jego walce o węgierski tron. Komorowski zadbał o rozbudowę i umocnienie zamku średniego solidnym murem kamiennym. W 1471r., w nowym już układzie sił, przyłączył się do buntu węgierskiej szlachty popierającej polskiego królewicza Kazimierza Jagiellończyka  jako kandydata do węgierskiego tronu. Szale przechyliły się jednak na korzyść Macieja Korwina, który po krótkim oblężeniu zaoferował Komorowskiemu odkupienie zamku za 8000 złotych oraz darowanie życia. Komorowski na propozycję przystał, ustąpił z zamku i wyemigrował do Polski, gdzie wynagrodzono jego straty ziemią żywiecką. Zwycięski król Maciej obsadził na zamku swojego nieślubnego syna Jana, który, niezainteresowany rządzeniem, zaniedbywał zamek i szybko go wydzierżawił. Poprzez koligacje rodzinno-małżeńskie w drugiej połowie XV i na początku XVIw. zamkiem władała możnowładcza rodzina Zapolyów.

         W chaosie wojny domowej o węgierski tron jaka wybuchła po tragicznej przegranej Węgier  pod Mohaczem arcyksiążę Ferdynand Habsburg w 1527r. podarował zamek jednemu ze swych magnatów, Aleksemu Thurzo (Thurzonowi), potomkowi dawnego włoskiego rodu wzbogaconego na handlu miedzią i współpracą z niemiecką bankierską dynastią Fuggerów – mimo, że władcą zamku wciąż był Jan Zapolya i miał nim pozostać aż do roku 1534. Wtedy też w uznaniu zasług arcyksiążę Ferdynand darował zamek wraz z godnością żupana orawskiego śląskiemu szlachcicowi Janowi z Dubovca. Jemu to zamek zawdzięcza największą w swych dziejach rozbudowę, która wzbogaciła jego architekturę nie tylko o charakterystyczną półokrągłą basztę w zachodniej części górnego zamku oraz dwie basteje, ale i reprezentacyjny pałac w średnim zamku, do dziś zwany pałacem Jana z Dubovca; wtedy też również pojawiły się zalążki dzisiejszego dolnego zamku. W 1545r. z nadania Ferdynanda zamek wziął w dzierżawę Wacław Sedlnicki, śląski rycerz w służbie Jana z Dubovca. Na skutek sporów o spadek zamek na kilka lat został zastawiony i w roku 1556 Sedlnicki był zmuszony zrzec się go na rzecz Franciszka Thurzo, brata Aleksego, który dzięki dochodom z kopalni miedzi był w stanie zapłacić zań wykup.

    Panowanie Thurzonów na Zamku Orawskim rozpoczęło się od gruntownego remontu i rozbudowy – umocnione zostały mury, wymieniono przegnite ze starości elementy drewniane na kamienne oraz, co najważniejsze, w skałach pod posadzką górnego zamku wykuto cysternę na wodę deszczową spływającą z dachów, rozwiązując tym samym odwieczny problem zaoparzenia cytadeli w wodę. Na dziedzińcu średniego zamku natomiast powstała 70-metrowej głębokości studnia. Rozbudowano dolny zamek, po którego zachodniej stronie powstał ciąg budynków mieszkalnych, dziś znanych jako pałac Thurzonów.

    Wiek XVII przyniósł nowe wojny, tym razem w postaci powstań magnatów węgierskich przeciwko władzy Habsburgów. Broniony przez Jerzego Thurzona Zamek Orawski oparł się oblężeniu rebeliantów w 1604, za co dwa lata później zamek i tytuł orawskiego żupana stały się dzidziczną własnością i godnością rodu Thurzo. Umierając w 1616r. Jerzy Thurzo pozostawił po sobie siedem córek i syna Imre, który jednak szybko zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach w kolejnym antyhabsburskim powstaniu. Ponieważ testament zabraniał dzielenia ogromnej spuścizny rodowej, zamężne z przedstawicielami śmietanki węgierskiej magnaterii córki Jerzego Thurzo w 1626 roku ustanowiły wspólny zarząd nad rodzinnym majątkiem, tak zwany komposesorat, na którego czele stanął obieralny dyrektor, mąż jednej z sióstr. W 1656 roku zarządcą Zamku Orawskiego został Stefan Thököly, którego ród miał przyczynić się do jego upadku. Jedenaście lat później, w 1667r., wykryto kolejny wymierzony w Habsburgów spisek węgierskich możnowładców, którego członkiem był również Stefan Thököly. Austriackie oblężenie w 1670r. zmusiło ród  Thökölych  do opuszczenia Zamku Orawskiego choć, jak się potem okazało, nie na zawsze. Niedługo potem, w 1672r., zbuntowani chłopi orawscy i liptowscy pod wodzą Gaspara Piki przejściowo opanowali tereny Orawy wraz z zamkiem, co jednak spotkało się z szybką i bezwzględną (czytaj: krwawą) reakcją habsburskich władz. Rok 1678 przyniósł następne antyhabsburskie powstanie, znane w historii pod nazwą powstania kuruców, na którego czele stanął Imre (Emeryk) Thököly, syn Stefana. Zamek pozostawał w jego rękach przez następne pięć lat, po czym po stłumieniu powstania wrócił we władanie cesarskie. Kolejne powstanie, tym razem Franciszka Rakoczego w 1703r. doprowadziło w końcu do ciężkiego oblężenia i poddania zamku w kwietniu 1709 roku. Ogień artyleryjski dział oblężniczych poczynił ogromne zniszczenia w architekturze zamku, który po tej klęsce nie wrócił już do dawnej świetności i znaczenia.

    W XVIIIw. na Zamku Orawskim, przejętym przez państwo w 1764r., zamieszkiwali już tylko urzędnicy komposesoratu orawskiego (w budynkach przerobionych z dawnych stajni), zaś niezamieszkałe części zamku powoli niszczały. Katastrofalny kilkudniowy pożar z 1800 roku zniszczył wszystkie drewniane elementy zamku i większość wyposażenia pomieszczeń; obiekty dolnego zamku szczęśliwie przetrwały bez większego szwanku dzięki pokrywie dachowej, której ruiny górnego i średniego zamku doczekały się ponownie dopiero w 1861r. Renesans zainteresowania Zamkiem Orawskim przyszedł właśnie w latach 60. XIXw., kiedy to zarządca zamku i komposesoratu, Edmund Zichy, założył stowarzyszenie na rzecz założenia muzeum regionalnego Orawy. Dzięki niemu w 1868r. w wyremontowanym pałacu Thurzonów (tylko na tyle pozwoliły skromne środki finansowe) otwarto pierwszą ekspozycję, która była jedną z pierwszych tego typu na Słowacji.

    Na przełomie XIX i XX w. zwietrzenie wapiennego podłoża zamku i ruchy górotworu spowodowały rozległe spękania murów w okolicach trzeciej bramy zamku i tunelu, jak również w pałacu Korwina. Pod okiem Józefa Pálfyego wzmocniono mury metalowymi ankrami, przy okazji okładając część pomieszczeń stylową boazerią i wyposażając je w meble z epoki. Całkowitej renowacji zamku przeszkodził wybuch I wojny światowej, którą wznowiono  dopiero w latach 50., kiedy to zamek znacjonalizowano i zmieniono w oddział Muzeum Orawskiego w Dolnym Kubinie, którą to funkcję pełni on do dziś.

    W najstarszych pomieszczeniach górnego zamku można oglądać ekspozycję archeologiczną poświęconą najdawniejszym dziejom Orawy, które można odczytać m.in. ze zbiorów złotych i srebrnych monet. Zamek średni mieści wystawę przyrodniczą prezentującą bogactwo flory i fauny Kotliny Orawskiej oraz niedalekich Tatr Zachodnich, jak również ekspozycję etnograficzną, przybliżającą realia życia i zajęć ludności dawnej Orawy dzięki zbiorom narzędzi, strojów i typowych wyrobów. Mieszcząca się na zamku dolnym ekspozycja historyczna prezentuje zarówno urodę renesansowych i barokowych komnat zamkowych (owoc herkulesowych wysiłków rekonstrukcyjnych słowackich konserwatorów zabytków), jak i ciemniejsze strony przeszłości zamku w postaci izby tortur i ich narzędzi. Zamek można zwiedzać indywidualnie bądź w grupach (ze słowackim przewodnikiem zamkowym); aktualne godziny otwarcia można znaleźć na stronie http://www.oravamuzeum.sk, istnieje też możliwość indywidualnej rezerwacji terminu zwiedzania pod numerem +421/43/5816132.

Oprac. Zofia Wąchocka
    

Źródła:
Daniel Kollár, Orawa. Przewodnik turystyczny. Bratysława: Vydavatel'stvo DAJAMA, 1999.
Arkadiusz Wasielewski, Zamki i zamczyska Słowacji. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Rewasz,     2008.
 (dostęp 7.05.2012)
Ulotka Zamku Orawskiego (w języku polskim). Martin, wyd. Veritas. ISBN 80-967614-1-2.

Fotografie:
http://www.oravamuzeum.sk
ruinyizamki.pl

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.