Vademecum Górskie COTG PTTK

Lanckorona

Jej bogata a zarazem burzliwa historia rozpoczęła się w XII w., kiedy to niemieccy osadnicy założyli osadę. W XIV w. król Kazimierz Wielki rozbudował gród, tworząc z niego zamek otoczony fosą. Pod zamkiem rozwijało się owalnicowe podegrodzie, które uzyskało prawo miejskie w 1364 r. Wtedy też pojawiła się po raz pierwszy nazwa Lanckorona, powstała z połączenia dwóch niemieckich słów: Land oraz Krone, czyli korona kraju (dzisiaj złota korona znajduje się nad wieńcem laurowym w herbie gminy). Od momentu lokacji, staje się miejscem spotkań wysokich urzędników państwowych, bogatej szlachty oraz samych królów: Kazimierza Wielkiego oraz Władysława Jagiełły. Miastem zarządzali wójtowie- szlachcice w sposób dziedziczny aż do 1509 r., kiedy wykupili je starostowie lanckorońscy. Ze względu na położenie z dala od szlaków komunikacyjnych oraz rabunkowa gospodarkę starostów, Lanckorona słabo się rozwijała. Ze względu na swoje położenie Lanckorona zapisała się na wielu kartach w historii Polski. W XVII w. poddała się potopowi szwedzkiemu a sto lat później na jej ziemiach doszło do najkrwawszego starcia na tych terenach. 29 lutego 1768 r. w miejscowości Bar zawiązana została konfederacja, będąca sprzeciwem wobec ingerencji Rosji w sprawy Polski oraz jako obrona praw szlacheckich. Po upadku Baru, nową bazą działań konfederatów stała się zachodnia Małopolska. Na czele konfederatów staje hrabia Maurycy Beniowski, który odznacza się w kilku zbrojnych starciach i opanowuje zamek lanckoroński wraz z załogą. W listopadzie 1769 r. doszło do pierwszego starcia konfederatów z wojskami rosyjskimi. Polską szlachtą zwycięsko dowodził Kazimierz Pułaski. Rok później z pomocą przybywa francuski pułkownik Karol Dumouriez, wraz z oficerami i inżynierami, w celu pomocy przy budowie fortyfikacji i obsadzaniu twierdz. 21 lutego 1771 r. pod jeszcze nie przygotowaną do obrony twierdze przybywa pułkownik Aleksander Suworow na czele 1800 żołnierzy. Po kilkugodzinnej obronie twierdzy konfederaci rozgromili wroga. Podczas szturmu ginie brat dowódcy Moskali. Trzy miesiące później, 23 maja rozgrywa się kolejna bitwa, tym razem w okolicy Lanckorony. 4500 żołnierzy rosyjskich pod dowództwem Drewicza i Szepielewa atakuje mocno osłabiony oddział konfederatów, dla których walka kończy się tragicznie. Około 300 konfederatów poniosło śmierć, a ich ciała pochowano w pobliskim lesie, który do dziś nazywany jest „Grobami”. Część konfederatów która przeżyła, uciekając zamordowała swoich oficerów Orzeszkę i księcia Sapiehę. Po przegranej bitwie, konfederaci poddają się wojskom austriackim, które od 5 sierpnia 1772 r. (pierwszy rozbiór Polski) stają się posiadaczami tych ziem. Zaborca przejmuje Starostwo Lanckorońskie i dzieli na trzy części tzw. „klucze”: Lanckoroński, Myślenicki i Makowski. W XVIII w. sam zamek wykorzystywano jako koszary dla wojska, do momentu powstania więzienia w Wadowicach.  W międzyczasie, miejscowość ucierpiała w wyniku pożaru w 1869 r., który strawił prawie całą, drewnianą zabudowę rynku, browar i słodownię miejską. Jej mieszkańcy szybko podnieśli się po tej klęsce i odbudowali miasteczko, którego architekturę możemy oglądać do dzisiaj. Rozwój turystyczny Lanckorony nastąpił w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy zaczęły powstać prywatne kwatery i pensjonaty, basen, ścieżki spacerowe, korty tenisowe. Pozostałościami z tego okresu są zbudowane w stylu zakopiańskim lanckorońskie wille. Najbardziej znane to: „Tadeusz”, „Willa Róż”, „Gąsiorówka”, „Zamek”, „Modrzewiówka”, „Słoneczna”. Jednak pomimo tych inwestycji miejscowość traci prawa miejskie w 1933 roku, ze względu na rozwój przemysłu w pobliskiej Kalwarii Zebrzydowskiej i wybudowanej tam linii kolejowej. Okres II wojny światowej i tutaj wyraźnie się zaznaczył. Wielu mieszkańców zginęło w obozach koncentracyjnych lub uciekło przed przymusowymi wywózkami do pracy na wschód, a w okolicznych lasach stacjonowała partyzantka, podczas gdy Niemcy próbowali stworzyć z miejscowości kurort.

Lanckorona ponownie zostaje odkryta w latach sześćdziesiątych. Swym niepowtarzalnym klimatem przyciąga wielu znakomitych artystów. Urlopy i wakacje spędzają tu m.in. Andrzej Wajda, Marian Kociniak, Wojciech Pszoniak, Zofia Kucówna, Gustaw Holoubek, Adam Hanuszkiewicz, a zauroczony atmosferą „Miasteczka na wzgórzu” Marek Grechuta poświęca jej jedną ze swych piosenek. Zabytkowe obiekty oraz wspaniałe, malownicze krajobrazy są doskonałym plenerem dla malarzy przybywających tutaj z całej Europy.  Kilka razy do roku, organizowane są w Lanckoronie imprezy i festiwale kulturowe. Najbardziej znane to „Jarmark Świętojański”, „Lanckorońska Majówka Sztuki” czy „Anioł w Miasteczku”. Już od kilku lat Towarzystwo Przyjaciół Lanckorony przybliża mieszkańcom i przyjezdnym gościom, historię tego terenu, podczas Rajdu Szlakami Konfederatów Barskich. Dużą popularnością wśród turystów cieszą się alejki spacerowe przecinające wzgórze zamkowe. Najpopularniejsze z nich to: Dawny Trakt Królewski, Aleja Zakochanych, Aleja Cichych Szeptów, Droga na Moczary.

Jednak ten specyficzny mikroklimat tworzą nie tylko zabytkowe obiekty czy urokliwe sielskie pejzaże, ale sami mieszkańcy, kryjący się przed słońcem pod podcieniami swych domów. To również dzięki ich uśmiechom, gościnności i dobrym słowom, każdy przybywający do Lanckorony - zakochuje się w niej, a spacerując wąskimi uliczkami i wdychając zapach drewnianych budynków, czuje powiew historii.

W 1359 r. z polecenia Kazimierza Wielkiego wybudowano zamek na miejscu drewnianego grodu. Dzisiaj, dzięki współczesnym badaniom i opisie zamku z 1660 r. wiemy, iż zbudowany był na planie prostokąta z dwiema wieżami połączonymi murem w południowej części. Mur ten otaczał zewnętrzny dziedziniec z pozostałych trzech stron. Zamek wyposażony był w kaplicę zamkowa i pomieszczenia gospodarcze. Jak głoszą legendy, pod zamkiem istnieją tajemne podziemia łączące go z rynkiem lanckorońskim. Od północnego wschodu prowadziła do niego brama wjazdowa z mostem zwodzonym nad fosą okalającą budowlę. Oprócz fosy, zamek otaczał drewniany parkan, a w okresie konfederacji barskiej (1770-1772) fortyfikacje francuskie. Po konfederacji zamek zajęli Austriacy, którzy wykorzystywali go jako koszary i więzienie. Od XIX w. popadał w ruinę na skutek dzikiej rozbiórki. W 1999 r. został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego
i Przyrodniczego UNESCO jako element zespołu architektoniczno-krajobrazowego w Kalwarii Zebrzydowskiej.

          Ruiny zamku na Górze Lanckorońskiej (fot. P. Węgrzyn)

 Kościół parafialny ufundowany został w 1359 r. przez Kazimierza Wielkiego, jednak z tego okresu zachowały się jedynie mury magistralne z przyporami. O jego gotyckim charakterze świadczy również bryła budowli i jej rzut. Budynek tworzą trzy części, najwyższa wieża, następnie nawa i niższa od niej wieloboczna apsyda zamykająca krótkie prezbiterium. Pseudoromańska wieża i jej chełm pochodzą z 1891 r. W jej najniższej kondygnacji zachowało się pierwotne, krzyżowe sklepienie. Nad portalem wejściowym umieszczony jest herb Półkozic starostów lanckorońskich. Szersza, prostokątna i przesunięta nieco w kierunku południowym nawa przykryta jest jednokalenicowym, dwuspadowym, blaszanym dachem, na którym wznosi się wieżyczka na sygnaturkę. Wąskie półkoliste okna ozdobione są witrażami. Od północy do nawy przylega kaplica Matki Bożej Różańcowej, we wnętrzu której znajduje się barokowy chór muzyczny i późnobarokowy ołtarz z początku XVIII w. Wyposażenie kościoła pochodzi z późnego renesansu i baroku. Jednym z najcenniejszych zabytków kościoła jest bogato rzeźbiony główny ołtarz z obrazem przedstawiającym Chrzest Chrystusa, natomiast w bocznym ołtarzu znajduje się cenny obraz św. Sebastiana.      

Kościół parafialny pw. Św. Jana Chrzciciela (fot. P. Węgrzyn)

3. Izba Muzealna im. prof. Antoniego Krajewskiego

Jednym z najstarszych i najbardziej charakterystycznym obiektem na rynku lanckorońskim, jest znajdujący się na początku dolnej pierzei drewniany budynek. Dzisiaj pełni on funkcję Izby Muzealnej, która powstała w 1967 r. z inicjatywy prof. Antoniego Krajewskiego i Towarzystwa Przyjaciół Lanckorony. Jest to drewniany dom o konstrukcji zrębowej z XI w., przykryty jednokalenicowym, przyczółkowo-naczółkowym gontowym dachem. Jako jeden z nielicznych ocalał w pożarze w 1868 r. Dzisiaj można oglądać w nim eksponaty niezbędne w codziennym życiu mieszkańców ubiegłych lat oraz wykopaliska z ruin zamku, a także makietę dziewiętnastowiecznego rynku lanckorońskiego i kopię obrazu A. Grottgera „Modlitwa Konfederatów Barskich przed bitwą pod Lanckoroną”;

Izba Muzealna im. prof. Antoniego Krajewskiego (fot. P. Węgrzyn)

4. Rynek lanckoroński

 Centrum Lanckorony stanowi zespół drewnianych budynków o małomiasteczkowym układzie urbanistycznym, wybudowany w latach 1869-1872 po pożarze który strawił niemal całe miasto. . Zwarta drewniana zabudowa związana ze średniowiecznymi działkami lokacyjnymi układa się zgodnie z liniami pierzei rynku. Ma on wymiary 90x100m i posiada dość duży spadek (9,5%). Rynek charakteryzuje się zwartą, drewnianą i murowaną zabudową. Drewniane domy o jednokalenicowych, naczółkowo-przyczółkowych dachach posiadają podcienia, które służyły kiedyś m.in. do wystawiania towarów podczas targów i jarmarków. Występują tutaj dwa rodzaje domków: z układem szczytowym (najbardziej charakterystyczny dla rynku) i układem kalenicowym. Układ kalenicowy jest typowy dla domków położonych wzdłuż wąskich uliczek wychodzących z rynku. Domy oddzielone są charakterystycznymi wąskimi (0,80- 1,20 m) miedzuchami osłonięte przez połacie dachowe. Na rynku kilkakrotnie w ciągu roku odbywają się imprezy kulturalne, na które przybywają artyści i turyści z całej Polski.

Drewniana zabudowa rynku z podcieniami (fot. P.Węgrzyn)

 Na cmentarzu znajduje się drugi kościół lanckoroński. Jednonawowy, neogotycki, zbudowany w 2 poł. XIX z kamieni pochodzących z rozbiórki zamku. Wcześniej na jego miejscu stał drewniany kościół z XVI w. W środku znajdują się organy w stylu wczesnobarokowym
i rokokowym, barokowy krucyfiks, oraz ołtarz z obrazem Zdjęcie z Krzyża. Na uwagę zasługuje również kopia obrazu św. Antoniego Padewskiego, którego oryginał można oglądać w klasztorze Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Na cmentarzu otaczającym kościół uwagę przykuwa pomnik Seweryna Sypowskiego z poematem Beniowski J. Słowackiego, oraz dwa groby partyzantów.

Kościółek pw. Św. Krzyża (fot. P. Węgrzyn)

W 1910 roku, na pamiątkę starcia wojsk konfederatów, pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego z armią rosyjską 1 listopada 1769, wybudowano kapliczkę Konfederatów Barskich. Wewnątrz znajduje się figura Chrystusa upadającego pod krzyżem, a pod kapliczką mogiła poległych w bitwie z Moskalami.

Kapliczka Konfederatów Barskich (fot. P. Węgrzyn)

1. Bodnar B., Klimała E., Koźbiał F., Wiśniak F., Zaręba D., 2007, Lanckorona, miasteczko na wzgórzu, wyd. Bezdroża, Kraków

2. Zinkow J., 2000, Wokół Kalwarii Zebrzydowskiej i Lanckorony, wyd. Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska

3. Dyląg D., Sadowski P., 2005, Beskid Myślenicki. Przewodnik, Wyd. Rewasz, Pruszków

4. http://www.lanckorona.pl/  

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.