Vademecum Górskie COTG PTTK

Zyndranowa. Muzeum Kultury Łemkowskiej

Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej jest najlepszym przykładem współczesnej działalności kulturowej i społecznej Łemków na Łemkowszczyźnie. Muzeum utworzone zostało w 1968 roku, dzięki staraniom środowiska skupionego wokół osoby Teodora Gocza w Zyndranowej koło Tylawy w samym centrum Beskidu Niskiego i dawnej Łemkowszczyzny (teren wschodniej części Beskidu Sądeckiego, Beskidu Niskiego oraz Bieszczadów).

Po trzech falach wysiedleń Łemków z terenu Łemkowszczyzny podczas II wojny światowej, a także bezpośrednio po niej (wysiedlenia do Związku Radzieckiego oraz Akcja „Wisła”), kultura Łemkowska na tych terenach zanikała. Dziedzictwo kulturowe Łemków było celowo niszczone przez władze ludowe zwłaszcza podczas Akcji „Wisła”. Po przesiedleniu ludności na ziemie zachodnie zrównywano z ziemią całe wsie, palono domostwa i budynki gospodarcze, dewastowano i palono cerkwie, czy przydrożne krzyże prawosławne. Nieliczni powracający od połowy lat 50-tych na te tereny Łemkowie musieli podejmować trudne próby odbudowy utraconego w znacznej mierze dziedzictwa kulturowego. Jednym z najbardziej aktywnych działaczy wśród Łemków był właśnie Teodor Gocz.

Teodor Gocz - Łemko urodzony w Zyndranowej w 1929 roku. Podczas II wojny był represjonowany i przez kilka lat więziony (także i po wojnie) pod pozorem przynależności do szeregów Ukraińskiej Powstańczej Armii. Powrócił do Zyndranowej w latach 50-tych. Działacz, patriota, propagator pamięci o dziedzictwie Łemków na terenie Łemkowszczyzny, organizator inicjatyw społecznych.

Pod kierownictwem Teodora Gocza powstał m.in. pierwszy zespół folklorystyczny „Łemkowskie wesele”; później w jego ślady poszli inni. W 1962 roku zorganizowano pierwszy festiwal łemkowskich zespołów folklorystycznych. Wszelka działalność mniejszości narodowych była w tym czasie przez władze bardzo utrudniana.

Wśród Łemków zrodził się wreszcie pomysł, aby zacząć gromadzić pamiątki ich kultury i zachowywać je dla przyszłych pokoleń. W Zyndranowej zorganizowano Izbę Pamiątek Kulturalnych. Pierwszymi eksponatami były ocalałe z czasów wojny stroje ludowe, narzędzia rolnicze i przedmioty codziennego użytku. Muzeum, które oficjalnie powołano na radzie działaczy łemkowskich w Bielance w 1968 roku, postanowiono oddać w ręce prywatne Teodora Gocza. Wiedziano bowiem, że już wcześniej gromadził on podobne pamiątki po swoich przodkach. Na pomieszczenia Izby oddał stare zabudowania należące do pradziadka Teodora Kukieły, pisarza gromadzkiego, pochodzące z 1860 roku. Gocz otrzymał chyżę w spadku i oddał na cele Muzeum w momencie, gdy dla siebie wybudował nowy dom murowany. Uroczyste otwarcie Izby Pamiątek odbyło się 18 sierpnia 1968 roku.

 Izba od początku miała charakter mini skansenu. Oprócz ekspozycji we wnętrzach udostępniano także do oglądania poszczególne elementy zabudowy (np. tzw. koniusznię). Stopniowo Skansen powiększano. Od samego początku skansen traktowany był jak placówka prywatna, mimo to podlegał np. ustawie o ochronie dóbr kulturowych. Prawdopodobnie była to też pierwsza placówka społeczna zorganizowana na terenie Podkarpacia. Muzeum nie otrzymywało od władz żadnej pomocy finansowej na bieżące potrzeby, remonty, czy pozyskiwanie eksponatów, utrzymywane było w całości ze środków własnych Teodora Gocza oraz ze środków pomocowych od organizacji łemkowskich na emigracji.

W 1969 roku z okazji 25-lecia bitwy o Przełęcz Dukielską (1944 r.) urządzono w jednym z pomieszczeń Muzeum okolicznościową wystawę z eksponatami z II wojny światowej (m.in. broń, mundury, pociski i miny, odznaczenia wojskowe, zdjęcia i inne pamiątki).

W 1974 roku Izba Pamiątek przekształcona została w Muzeum Kultury Łemkowskiej i Pamięci Wojennej. Rok później wybudowano na terenie Muzeum krzyż mający upamiętniać ofiary II wojny, a zwłaszcza śmierć żołnierzy poległych w bitwie o Przełęcz Dukielską. Sprawa krzyża wywołała ogromne emocje wśród władz; po kilkumiesięcznych sporach, debatach, nękaniu twórców i wysuwaniu argumentów co do niepoprawności takiej formy upamiętniania ofiar, postanowiono zwyczajnie się go pozbyć - wysadzając krzyż w powietrze. Jednym ze skutków wybuchu było uszkodzenie budynków muzealnych, które tylko przypadkiem nie spłonęły. Kilka następnych lat w dziejach muzeum to odbudowa zniszczeń – znów finansowane z własnych środków.

W latach 80-tych Muzeum rozwija się i wzbogaca o nowe eksponaty – m.in. kolekcję obrazków cerkwi z różnych miejscowości autorstwa Tadeusza Kuziaka. Pojawia się też pomysł włączenia Muzeum w struktury Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, jednak nie poparte przez zarządzających Muzeum oraz Teodora Gocza, gdyż oznaczałoby to przeniesienie obiektów z Zyndranowej do Sanoka. Z kolei w 1990 r. na krótko zostało objęte kuratelą Muzeum Historycznego w Dukli oraz otrzymało po raz pierwszy dofinansowanie od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W tych latach też do ekspozycji dołącza wystawa pisanek malowanych woskiem Aleksandry Hryńczuk-Polańskiej z Łabowej.

Z powodu problemów finansowych muzeum zostaje zamknięte w 1994 r. do odwołania, a oprowadzane tylko społecznie przez samego Gocza. Od 1996 r. dzięki porozumieniu z Muzeum Okręgowym w Krośnie, muzeum staje się jego placówką i przechodzi pod jego opiekę, po latach borykania się z problemami finansowymi. Od tego czasu muzeum systematycznie zdobywa nowe obiekty i prężnie się rozwija. Po ekspozycji oprowadza jako przewodnik Teodor Gocz wraz ze swoją żoną Marią. Skansen zyskał też dużą pomoc merytoryczną. Rozpoczęto też wydawanie kwartalnika „Zahoroda”.

Muzeum podejmuje w dalszym ciągu różne inicjatywy społeczne. Od 1992 r. Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej jest organizatorem Święta Tradycji Łemkowskiej na Pograniczu Kultur Od Rusal do Jana, które odbywa się właśnie na terenie Skansenu. Muzeum stale się powiększa i wzbogaca ekspozycję. Cieszy się coraz większą popularnością jako bodaj jedyna tak duża placówka muzealna poświęcona kulturze łemkowskiej w Europie. Zwiedzającym daje szansę spotkać się z kulturą łemkowską, poznać ją i zrozumieć. Dla Łemków z kolei stanowi ważny element integrujący ich rozrzuconą po świecie społeczność.

Obecnie zespół muzealny tworzą: chyża, mały spichlerzyk, chlewik, koniusznia, dom-świetlica, wiatrak z Wapiennego, kuźnia cygańska z Olchowca, żuraw studzienny, konstrukcja traka (piły) oraz kaplica. Obiekty pochodzą z końca XIX i początków XX wieku. Chyża z 1860 r. była pierwotnie kurną chatą, do której na początku XX wieku dobudowano kuchnię i komin. Wnętrze stanowi rekonstrukcję biura pisarza wiejskiego z archiwaliami, listami, zdjęciami, licznymi książkami. Wyposażenia obiektów są oryginalne: sprzęty, narzędzia rolnicze, stroje, meble, wyroby rzemiosła i dzieła sztuki ludowej. Ciekawe są stroje Łemków zamieszkujących różne części Łemkowszczyzny – od Komańczy po Krynicę zwrócić też uwagę na fragmenty spalonej zyndranowskiej cerkwi, a także krzyże żeliwne, szaty liturgiczne i kopie ikon znajdujące się w osobnym pomieszczeniu. Ponadto eksponowany jest zbiór wielkanocnych pisanek zdobionych w tradycyjne łemkowskie wzory.

Muzeum gromadzi pamiątki historyczne z czasów obu wojen światowych. Wewnątrz koniuszni urządzona została wystawa historyczna pokazująca broń i odłamki pocisków, mundury, hełmy, sprzęty wojskowe. Wiele eksponatów pochodzi z okolicznych znalezisk po wojnie. Na terenie Muzeum postawiono dwa pomniki ku czci ofiar Łemkowszczyzny. Pierwszy poświęcony jest żołnierzom poległym w walkach na Łemkowszczyźnie. Postawiony został w miejsce poprzedniego z 1975 roku, wysadzonego w powietrze na rozkaz władz PRL. Drugi pomnik upamiętnia ofiary obozów w Talerhofie i Jaworznie.

Dużych rozmiarów rzeźby postawione w sąsiedztwie zabudowań Muzeum są efektem organizowanych tutaj plenerów rzeźbiarskich. Łemkowskich artystów – Wołodymyra Chylaka i Iwana Rusenko - uczczono pamiątkowymi tablicami. Poza Muzeum jest jeszcze chata żydowska, dawna własność Zalmana, ocalała w tym rejonie Polski. Urządzono w niej ekspozycję judaików, których sponsorem jest zyndranowski Żyd – Samuel Oliner, obecnie mieszkający w USA. Obok chaty zgromadzono potrzaskane macewy.

 Oprac. Agata Ciach

Literatura:

1. Beskid Niski. Przewodnik dla prawdziwego turysty, 2007, Luboński P. (red.), Oficyna Wyd. „Rewasz”, Pruszków.
2. Gocz T., 2006, Życie Łemka, Wyd. Muzeum Okręgowego, Krosno.
3. Odkrywcy i budziciele Łemkowszczyzny, 2007, Strzelecka A., Purchała L. (red.), Oficyna Wyd. Miejskiej Biblioteki Publicznej w Sanoku, Sanok.
4. Słyś – Janusz E., 1998, Nad rzeką Panną, Wyd. Muzeum Okręgowego, Krosno.
5. http://www.beskid-niski.pl

COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.