Vademecum Górskie COTG PTTK

Schronisko na Hali Lipowskiej

   Pod koniec XIX wieku powstało, działające również na terenie Beskidu Żywieckiego, niemieckie towarzystwo turystyczne Beskideverein. Od początku swojego istnienia rozpoczęło planową gospodarkę mającą na celu zagospodarowanie turystyczne Beskidów. W najbliższych okolicach dzisiejszego obiektu na Hali Lipowskiej już przed I wojną światową Beskidenverein posiadał schron pod Romanką przeznaczony dla narciarzy (tzw. Ski-hütte), obrabowany i zniszczony podczas wojny I wojny światowej przez górali z pobliskich miejscowości¹ .
   Po uzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej PTT zaproponowało wejście BV do PTT na prawach osobnego oddziału. Propozycja ta nie tylko, że nie została przyjęta, lecz nawet nie doczekała się odpowiedzi. Jednocześnie Beskidenverein rozpoczął starania o uzyskanie od właścicieli terenu na którym prowadził prace znakarskie wyłączności – od Akademii Umiejętności w rejonie Babiej Góry i Zarządu Dóbr Arcyksiążęcych w Żywcu i Cieszynie na terenie innych partii Beskidów². W 1928 roku Beskidenverein rozpoczęło działalność mającą na celu rozbudowę schroniska na Babiej Górze. Zgodnie z informacjami nadesłanymi przez Władysława Midowicza, a otrzymanymi od Józefa Merty, działacza Oddziału Babiogórskiego w Żywcu – budowa ta miała rozpocząć się już wiosną 1929 roku. W aktach Centralnym Ośrodku Turystyki Górskiej PTTK znajdujemy korespondencję między Profesorem Władysławem Szaferem (Państwowa Rada Ochrony Przyrody) ze Starostwem w Nowym Targu, w którym składa on protest przeciw budowie w związku z położeniem na terenie objętym ochroną przyrody (pismo Delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Spraw Ochrony Przyrody L. 902/28). Starosta nie tylko, że zwrócił uwagę na niezgodność z prawem tych poczynań, ale także nakazał posterunkowi policji w Jabłonce nadzór nad obiektem. Brak możliwości rozbudowy schroniska na Babiej Górze, oraz fakt, że nie było własnością stowarzyszenia spowodowały, że Beskidenverein skierowało swoją energię na znalezienie nowej lokalizacji na schronisko.
  28 października 1928 roku w lokalu PTT w Katowicach odbyła się (na życzenie Beskidenverein) konferencja w sprawie porozumienia w sprawach gospodarki turystycznej. Beskidenverein wystąpił jako Związek Towarzystw Beskidzkich w Polsce w skład którego wchodziły Oddziały Beskidenverein w Pszczynie, Nowym Bytomiu, Bielsku, Królewskiej Hucie, Nowej Wsi, Cieszynie oraz Alpenverein w Katowicach. W ramach dyskusji ustalono, że istnieje możliwość pozostawienie działalności znakarskiej na niektórych terenach dla Związku. Przewidywano, że na terenie Beskidu Wysokiego BV przyjąłby znakowanie systemem PTT i opiekował się szlakiem dojściowym z Przyborowa do swojego schroniska pod Babią Górą, Natomiast na terenie dotychczasowej aktywnej działalności w okolicach Magury, Magórki, Klimczoka, Błatniej, i Skrzycznego Związek znakowałby według swoich zasad. Nie wykluczono powiększenia terenu działalności Związku, lecz ograniczono go na terenie od Cieszyna po Babią Górę³. Tak ustalone wstępnie zasady miały obowiązywać po zakończeniu pracy Komisji utworzonej przez oba Towarzystwa i zatwierdzeniu ich wyników przez Zarządy.
    Sytuacja zmieniła się po przyznaniu PTT przez Ministerstwo Robót Publicznych (któremu podlegała turystyka), wyłączności na prowadzenie gospodarki turystycznej w górach (reskrypt z dnia 12 lutego 1931 roku L. IX -55/tur). Wg tego ustalenia wszystkie organizacje turystyczne pragnące rozwijać gospodarkę turystyczną w górach muszą swoją działalność uzgadniać z PTT. 
    Na początku 1931 roku Beskidenverein wystąpił do Ministerstwa Robót Publicznych z prośbą o dofinansowanie budowy nowego obiektu na Hali Lipowska. Wkrótce otrzymało informację, że subwencje na prace w górach w wysokości 50000 zł ministerstwo udzieliło Polskiemu Towarzystwu Tatrzańskiemu, do którego należy zgłaszać potrzeby w tym zakresie. Okazało się także, że na podstawie wymienionego powyżej pisma Beskidenverein musi uzgodnić, z PTT budowę nowego schroniska. Pismem z dnia 19 maja 1931 roku PTT zostaje powiadomione, że Beskidenverein zamierza wybudować schronisko na Hali Lipowskiej, które będzie kosztować ok. 40000 zł i że zamierza ubiegać się o dotację na ten cel od Ministerstwa Robót Publicznych, na co ma nadzieję uzyskać pozytywną opinię⁴.
   Z pisma PTT z dnia 29 maja 1931 roku L. 953/31 dowiadujemy się, że ZG PTT zaopiniował pozytywnie potrzeby Beskidenverein na rok 1931 na remonty szlaków turystycznych i bieżące prace w schroniskach na kwotę 2000 zł, lecz nie widzi za zasadne budowę nowego obiektu na Hali Lipowskiej – zwłaszcza, że teren ten znajduje się poza terenem działalności Beskidenverein uzgodnionym w 1928 roku. O korespondencji między ZG PTT a Beskidenverein powiadomione zostały działające na tym terenie Oddziały PTT w Żywcu, Bielsku, Cieszynie, Katowicach i Koło w Białej. Beskidenverein zakwestionował kompetencje PTT co do decydowania o lokalizacji nowego schroniska. Pismem z dnia 2 lipca 1931 roku poinformował, że jest legalnym nabywcą gruntu na Hali Lipowskiej i zgodnie z prawem, po uzyskaniu niezbędnych zezwoleń, już od kilku tygodni rozpoczął budowę obiektu. Budowę schroniska prowadził Marcin Lach ze Złatnej. Na koniec 1931 roku obiekt był wykonany w zakresie podmurówki oraz został zadaszony w sposób zabezpieczający przed warunkami zimowymi oraz umożliwiający przyjmowanie turystów⁵. 
   W sierpniu 1932 roku schronisko zostało oddane dla turystów. Był to obiekt z jadalnią 9x5 m, miało 5 pokoi sypialni z 22 łóżkami, kuchnią, pomieszczeniem gospodarczym. Schronisko na kamiennej podmurówce, miało dwa piętra⁶. 6 lipca 1936 roku Beskidenverein zawiadomił Polskie Towarzystwo

Tatrzańskie o uwzględnieniu postulatu polskich środowisk turystycznych o konieczności obniżeniu cen w schroniskach górskich w celu umasowienia turystyki górskiej. I tak członkowie Beskidenverein płacili za nocleg 1,20 zł, inni turyści 2,30 zł, ale wycieczki szkolne zaledwie 0,50 zł. Wycieczki zbiorowe mogły negocjować ceny noclegów do 0,8 zł⁷.1936 roku do schroniska doprowadzono linie telefoniczną. W 1937 roku 14 maja Beskidenverein zwrócił się do Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie z zażaleniem na wcielenia schroniska do strefy nadgranicznej co skutkowało ograniczeniem ruchu turystycznego. Niewątpliwie było to posunięcie związane z podejrzeniami o prowadzenie przez gospodarzy schroniska działalności antypolskiej. 26 marca 1939 roku na pogranicze polsko – słowackie zostały przerzucone elitarne jednostki Korpusu Ochrony Pogranicza, które powstały wcześniej specjalnie do zabezpieczenia granicy polsko-sowieckiej. Było to pięć batalionów piechoty, które wzmocnione dwoma batalionami Obrony Narodowej utworzyły dwa pułki KOP wchodzące w skład 1 Brygady Górskiej.
   Brygada ta podjęła we wrześniu 1939 roku walkę w obronie Beskidów i Podtatrza w rejonie od Żywca poprzez Rabkę po Chabówkę. Właśnie pluton z batalionu o nazwie Berezwecz, zajął pod koniec sierpnia stanowisko w pobliskim schronisku na Rysiance. Wspaniała panorama, która była jednym z powodów budowy obiektu w tym miejscu miała duże znaczenie militarne. Przy dobrej widoczności można było obserwować szereg dolin, którymi od strony przełęczy karpackich mógł przesuwać się nieprzyjaciel (jak wiemy – 10 marca 1939 roku Słowacja podpisała traktat z Niemcami, na mocy którego m.in. wojska niemieckie mogły stacjonować na terenie Słowacji). 1 września 1939 roku z tego kierunku Słowacy wspólnie z Niemcami uderzyli na Polskę. Pluton KOP stacjonujący w schronisku miała za zadanie obserwować gospodarza Rysianki i Alojzego Wagnera, który zarządzał schroniskiem Hali Lipowskiej.
   Zniknął on ze schroniska w sierpniu 1939 roku. Pojawił się w niemieckim mundurze jako przewodnik 7 Dywizji Piechoty z Bawarii⁸. Latem 1940 roku niemieckie stowarzyszenia turystyczne na Śląsku zawiązały Główny Związek Beskidzki, który przejął obiekty Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Schronisko na Hali Lipowskiej pozostało oczywiście w rękach BV. Schroniskiem po wejściu Niemców administrowała żona Alojzego Wegnera, która wkrótce musiała przenieść się do Żywca - gdzie otrzymali znaczny majątek za zasługi dla Niemców. Obiekt prowadzić zaczął niejaki Olearczyk. Beskidenverein wykupił część hali powiększając gospodarstwo, które prowadziło wypas owiec. Pod koniec 1940 roku zawitał tu Brigadeführer SS Fritz Bracht, który wkrótce został nadprezydentem prowincji górnośląskiej. Olearczyk niechlubnie zapisał się w historii schroniska. Wspólnie z gospodarzem schroniska na Hali Boraczej (Rudolfem Krypiłło – ukraińskim volksdeutschem) wykorzystując swoją uprzywilejowaną pozycję i powiązania z Niemcami grabili ludność Milówki i górskich przysiółków. Bandyckie ekscesy połączone z maltretowaniem ludności polskiej nie przeszkadzały Niemcom, jednak gdy zostali przyłapani na nielegalnym uboju bydła– musieli ponieść konsekwencje. Krypiłło został wysłany na front wschodni, Olearczyk uciekł wiosną 1943 roku. Na jego miejsce przyszedł rodowity Niemiec Hauser, którego żona bezpośrednio administrowała obiektem.
   Od wiosny 1944 roku na stałe wprowadzono tu załogę wojskową⁹. Wobec intensywnej działalności różnorodnych oddziałów partyzanckich pod koniec 1944 roku Niemcy opuścili schronisko. W niedługim czasie u Marcina Lacha ze Złatnej zjawił się Edward Stonawski. Prosił go o opiekę nad budynkiem. Lach wyraził zgodę i zamieszkał z rodziną w schronisku korzystając z bogatych zapasów żywności pozostawionych przez poprzednich gospodarzy¹⁰. Schronisko wielokrotnie odwiedzali zarówno partyzanci jak i dezerterzy z różnych armii. Był tu również oddział Wehrmachtu, którego żołnierze zamiast zgodnie z rozkazami, wysadzić obiekt w powietrze, znajdując cywilne ubrania - po prostu zdezerterowali¹¹.
   W okresie powojennym obiekt długo doprowadzano do eksploatacji, mimo, że stosunkowo niewiele ucierpiał w trakcie działań wojennych. Działacz Oddziału Bielsko – Bialskiego PTT, Józef Grzybowski w liście do Zarządu Głównego PTT z dnia 29 sierpnia 1945 roku po wizji lokalnej w sierpniu 1945 roku tak opisuje stan obiektu:

Główny budynek posiada ściany wraz z oszalowaniem, podłogi i dach w dobrym stanie – brak w zupełności okien i zamków u drzwi – z umeblowania zostało parę ławek i leżaków bez płótna, przewody elektryczne jak i wodociągowe pozrywane i porozrzucane w budynku lub poza budynkiem, piec kuchenny rozwalony, a piecyki pokojowe poznikały prawie bez śladu. Zagraża jednak zatopienie budynku wodą, gdyż jeden kurek na I piętrze jest zastąpiony drewnianym kołkiem – woda już raz zalała I piętro i przeciekła przez sufit na parter, zamknięcie wody do schroniska konieczne, a uskutecznić tego nie mogłem mimo poszukiwania hydrantu w piwnicach i naokoło budynku. Barak drewniany znajdujący się obok, a przeznaczony na letnie noclegi dla zbiorowych wycieczek ulega stopniowej rozbiórce i za krótki czas może w zupełności zniknąć, bo w tej chwili brak desek stanowiących ścianę tylną i jedną boczną, brak części podłogi. W budynku gospodarczym pomiędzy barakiem a schroniskiem nieład i gruz, brak motoru i dynama. Bunkry i okopy otaczają schronisko od strony zachodniej.¹²

   Jak informuje nas Tomasz Wróbel w sprawozdaniu ze swojej działalności (a był on upoważniony przez ZG PTT do prowadzenia działań zmierzających do wznowienia działalności PTT na terenie powiatu bialskiego) 16 września 1945 roku na Lipowskiej spotkali się przedstawiciele Zarządu Oddziału Żywieckiego w celu uzgodnieniu niezbędnych do zrealizowania posunięć zmierzających do otwarcia schroniska¹³. 9 października 1945 roku Rudolf Niemczyk (Sekretarz Zarządu Oddziału Babiogórskiego) i Władysław Haliński (Prezes Zarządu Oddziału Babiogórskiego) zwrócili się z pismem do Starostwa Powiatowego w Żywcu z prośbą o wsparcie finansowe prac mających na celu zabezpieczenie i odbudowę schronisk Towarzystwa, w tym na Hali Lipowskiej.
   W aktach Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK zachował się list E. Stonawskiego z 15.10.1945 roku, w którym zwracał się z prośbą do Zarządu Głównego PTT, w którym prosił o zgodę, aby po śmierci mógł być pochowany w okolicy schroniska na Hali Lipowskiej z twarzą zwróconą w kierunku Pilska i Babiej Góry. Wykonawcą tej woli miał być Marcin Lach ze Złatnej. Na krzyżu miał widnieć napis „Tu odpoczywa dr E.Stonawski, miłośnik gór i ludzi beskidzkich, twórca schroniska”. Zgody takiej jednak nie otrzymał. 25.10.1945 roku dostał list podpisany przez Prezesa ZG PTT „W odpowiedzi na list W. Pana Doktora z dnia 15 bm. Zarząd Główny PTT zdecydował, że wobec stanowiska niemców (pisownia z małej litery zgodna z treścią listu) do Narodu Polskiego w minionym okresie, sprawą poruszoną w liście W. Pana zajmować się nie będzie”¹⁴. 13 maja 1946 roku Prezes i Sekretarz Zarządu Oddziału PTT w Żywcu zwrócili się do Zarządu Głównego PTT (pismo 77/46) z informacją, że zatrudnili w schronisku dwóch dozorców, którym też załatwiono kartki żywnościowe. Proszono również o pomoc w załatwieniu niezbędnych środków finansowych na rozpoczęty remont trzech pokojów.¹⁵ 31 maja 1946 roku Wydział Odbudowy Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie pismem L. Odb. Bud. II/7-7/46 przeznaczył kwotę 50000 zł na remont schroniska na Hali Lipowskiej Oddział szybko uporał się z problemem doprowadzenia części obiektu do stanu umożliwiającego jego eksploatację i 9 czerwca 1946 roku zostało ono uroczyście otwarte i poświęcone. Od tego czasu stało się obiektem służącym polskim turystom¹⁶. 11 października 1946 roku Zarząd Główny PTT zwrócił się do Krakowskiego Urzędu Wojewódzkiego – Wydziału Odbudowy z prośba o wsparcie odbudowy szeregu schronisk. Wśród obiektów o priorytetowym znaczeniu wymieniona Hala Lipowska¹⁷.
   W grudniu 1946 roku Biuletyn Informacyjny PTT Nr 1 informuje, że schronisko na Hali Lipowskiej Oddziału Żywieckiego PTT jest czynne i cennik wynosi: dla członków PTT 20 zł, dla nieczłonków – 40 zł. Utrzymanie dzienne kosztowało 250 zł, a obiekt miał 32 miejsca noclegowe, w tym 12 łóżek i 20 prymitywnych. 21 listopada 1947 roku Oddział PTT w Żywcu pismem 100/47 przesłał do ZG PTT rozliczenie z subwencji na remont schroniska na Pilsku i Lipowskiej. Pracownia Blacharska Rudolfa Paneta za kwotę 43 325 złotych wykonała latem 1947 roku prace związane z rynnami, naprawą odgromnika i naprawiła papą dach. Odbioru dokonała Oddziałowa Komisja Odbudowy Schronisk w składzie Rudolf Niemczyk, (?) Olszowski (?) Bilikiewicz¹⁸. Od 1953 roku obiekt przejął w administrację Zakład Urządzeń Turystycznych PTTK Po przejęciu obiektu w dniu 25 maja 1953 roku został oceniony stan techniczny przez Olgierda Swolkienia – pracownika Działu Turystyki Kwalifikowanej ZG PTTK. W aktach Archiwum Dokumentacji Historii Turystyki Górskiej PTTK w Centralnym Ośrodku Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie zachował się dokument lustracji obiektu. Wg zapisów, obiekt mający wówczas 21 lat był w bardzo złym stanie technicznym. Zima 1952/53 spowodowała znaczne szkody. Załamał się dach nad toaletą. Wobec braku w kilku pomieszczeniach czynnych grzejników – uległa przemrożeniu i zniszczeniu instalacja wodna. Załamaniu uległ również dach nad częścią gospodarczą budynku. W 1967 roku, po wielu latach starań, obiekt otrzymał nową instalację elektryczną oraz lodówkę¹⁹. W 1970 roku schronisko otrzymało nowy piec do centralnego ogrzewania²⁰. Wiosną 1972 roku Wiesław Koliński, biegły PZU Kraków ds. szkód budynkowo – rolnych dokonał szacunkowej wyceny obiektu Schronisko Hala Lipowska i wykonał plan sytuacyjny. Ponieważ obiekt ten został wkrótce przebudowany, przekażemy jego opis.

Budynek schroniska A, podpiwniczony, z poddaszami przystosowanymi do mieszkania. Ściany zewnętrzne zbudowane z bali o średnicy 18 cm bez odeskowania ustawione na parterowym podpiwniczeniu o ścianach z kamienia łamanego o grubości 40 cm. Typ budynku willowy, dach dwuspadowy więźba jętkowa, ciosana o kącie nachylenia 600, szczyty boczne z desek. Ściany wewnątrz budynku wapienne, malowane klejowo, stropy drewniane – belki. Podłogi drewniane kryte gumolitem. Wewnątrz obiektu 3 ubikacje i 1 natrysk. Ogólna kubatura budynku: 835 m 3 A1 – balkon wiszący, wybudowany z rygli dwustronnie odeskowanych. A2 – schody betonowe zewnętrzne. A3 – piwnica wychodząca poza budynek. Ściany zewnętrzne z kamienia łamanego o grubości 40 cm. Przykryta płytą betonową. B – schody betonowe. C – piwnica – magazyn. Ściany z kamienia łamanego o grubości 80 cm. Elewacji brak. Dach budynku stanowi sklepienie z kamienia o grubości 50 cm. Szczytów brak. D – ustęp całkowicie drewniany.²¹

   W czasie kontroli 4 i 5 października 1972 roku Edward Moskała stwierdził, że obiekt jest dobrze przygotowany do sezonu zimowego, a prowadzący, Zbigniew Gowin dokłada wszelkich starań.²² W 1973 roku przystąpiono do zakrojonego na szeroką skalę remontu i modernizacji schroniska. Prace budowlane do 1976 roku prowadziła Brygada Remontowo - Budowlana PTTK z Zakopanego na zlecenie OZGT PTTK w Krakowie. W 1975 roku nastąpiła zmiana inwestora. Inwestycję przejął OZGT PTTK w Pszczynie, w 1977 roku plac budowy przejął ZRB Bielsko Biała, który doprowadził do zakończenia prac protokołem odbioru dnia 2 września 1980 roku. Wykonano ujęcie wody, oczyszczalnię ścieków, kanalizację i wykopy pod fundamenty nowego skrzydła, Wydłużono budynek o 5,47 m od strony wschodniej, dobudowano od tej strony podziemny skład opału. W wyniku tego uzyskano zaplecze magazynowo gastronomiczne, pralnie z zapleczem, świetlicę, zespoły sanitarne. Praktycznie nową nadbudowę ustawiono na istniejącym od 1931 roku kamiennym podpiwniczeniu. Był to jedyny pozostawiony element starego budynku.²³ W latach 1991 do 2003 roku wykonano cały szereg prac remontowych, w tym w 1993 remont łazienek ogólnodostępnych na parterze, w 1998 modernizację łazienek na I i II piętrze, w pozostałych latach stale zmagano się z zewnętrzną instalacją wodną.
Lista gospodarzy obiektu po II wojnie światowej²⁴:

• Józef Salachna 1945 – 1946
• Alfred Lastowica 1946 – 1957
• Krzysztof Konopka 1957 – 1959
• Wiesław Szafrański 1959 – 1962
• (?) Skorupiński 1962 – 1963
• Bronisław Moc 1963 – 1969
• Zbigniew Gowin 1969 – 1999
• od 1999 obiekt prowadzi Maria Gowin
  opr. Jerzy Kapłon

  ---

  ¹   Wierchy nr 2 Oddział Lwowski PTT Lwów 1924 str. 230
  ²   Wierchy nr 4 Organ PTT Lwów 1926 str. 201
  ^{3   Wierchy   nr 7 Organ PTT Kraków 1929 Sprawozdanie Zarządu Głównego PTT z działalności za czas od 1 marca 1928 do 28 lutego 1929 str. XII
  4   Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska
  5   Tomasz Biesik Schroniska górskie na starej fotografii Logos Bielsko – Biała 2004 str. 144}

  ⁶   Wierchy Rocznik PTT Rok 10 Kraków 1932 str.191

  ⁷   Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska

  ⁸   Tomasz Mianowski „Schroniska górskie w Karpatach Polskich w latach 1939 – 1945” str. 8 i 22

  ⁹   Tomasz Mianowski „Schroniska górskie w Karpatach Polskich w latach 1939 – 1945” str. 77

  ¹⁰ Tomasz Mianowski „Schroniska górskie w Karpatach Polskich w latach 1939 – 1945” str. 80

  ¹¹ Tomasz Mianowski „Schroniska górskie w Karpatach Polskich w latach 1939 – 1945” str. 167

  ¹² Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska. Odbudowa schronisk ze zniszczeń po II wojnie światowej

  ¹³ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Oddziału PTT w Bielsku Białej

  ¹⁴ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Beskidenverein

  ¹⁵ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska. Odbudowa schronisk ze zniszczeń po II wojnie światowej.

  ¹⁶ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska

  ¹⁷ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska. Dział Odbudowa schronisk po II wojnie światowej

  ¹⁸ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska

  ¹⁹ Biuro Ekonomiczno Finansowe PTTK Zespół Rewizji Gospodarczej Kraków Zbiór dokumentów za lata 1966 – 1972

  ²⁰ Biuro Ekonomiczno Finansowe PTTK Zespół Rewizji Gospodarczej Kraków Zbiór dokumentów za lata 1966 – 1972

  ²¹ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Akta Schroniska

  ²² Biuro Ekonomiczno Finansowe PTTK Zespół Rewizji Gospodarczej Kraków Zbiór dokumentów za lata 1966 – 1972

  ²³ Materiały Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” sp. z o.o. Przedstawicielstwo w Bielsku Białej

  ²⁴ Materiały Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” sp. z o.o. Przedstawicielstwo w Bielsku Białej

   

   

  COTG PTTK i autorzy opracowań wyrażają zgodę na wszelkie wykorzystywanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.