Beskid Sądecki
Beskid Sądecki to malownicza część Karpat położona w Beskidzie Zachodnim. Dolina Popradu rozdziela tę grupę górską na dwa pasma. Część zachodnią stanowi Pasmo Radziejowej, nazwane tak od najwyższej góry Beskidu Sądeckiego – Radziejowej (1262 m n.p.m.). Pasmo to otaczają swoimi wodami dwie rzeki: Poprad na wschodzie i Dunajec od zachodu i północy. Część wschodnią Beskidu Sądeckiego tworzy Pasmo Jaworzyny Krynickiej z jego kulminacyjnym szczytem Jaworzyna Krynicka (1114 m n.p.m.).
Z jej szczytu – pisał niegdyś prof. Walery Goetel w artykule "Moje odkrycie Jaworzyny Krynickiej" – rozpościera się wspaniały widok. Panorama […] obejmuje morze szczytów beskidzkich i sięga aż po Tatry i góry Słowacji”.
Pasmo to otulają wody Popradu i Kamienicy Nawojowskiej. Obydwa wspomniane pasma liczą łącznie 50 km długości. Trzecią grupą górską należącą do Beskidu Sądeckiego stanowi skupisko Zimnego i Dubnego położone między Popradem a doliną Muszynki, z najwyższą góra Kraczonikiem (934 m). Beskidy, podobnie jak inne części Karpat, zbudowane są z fliszu karpackiego oraz z piaskowca magurskiego. Bujna roślinność, zwłaszcza zaś bory buczyny, jodeł i lip, stanowiących pozostałość dawnej puszczy karpackiej, chronione są przez Popradzki Park Krajobrazowy, który obejmuje prawie cały Beskid Sądecki. Na jego terenie utworzono 19 rezerwatów przyrody. Południową granicę Beskidu Sądeckiego stanowi granica polsko-słowacka. Sąsiadują z nim: Pieniny, Gorce częściowo Pogórze Beskidu Wyspowego, Kotlina Sądecka, Pogórze Rożnowskie, Pogórze Karpackie i Beskid Niski.
Grzbiet główny przebiega następująco (kierunek ze wschodu na zachód):
Jaworzyna Krynicka (1114 m n.p.m., najwyższy szczyt pasma)→ Bukowa (1077) → Czubakowska (1082) → Runek (1080) → Hola (978) → Jawor (1027) → Hala Łabowska (1037) → Wierch nad Kamieniem (1084) → Hala Pisana (1044) → Jaworzyna Kokuszczańska (969) → Makowica (948) → Zamczysko (?). Po Zamczysku grzbiet opada ku Popradowi i za Rytrem wznosi się już
Pasmo Radziejowej: Kordowiec (763) → Niemcowa (1001) → Międzyradziejówki (1037) → Wielki Rogacz (1182) Radziejowa (1262, najwyższy szczyt całego Beskidu Sądeckiego) → Mała Radziejowa (1207) → Bukowinki (1217) → Złomisty Wierch (1226) → Wielka Przehyba (1193) → Przehyba (1175) → Skałka (1161) → Rokita (885) → Kuba (888)→ Dzwonkówka (983) – tutaj grzbiet kieruje się na północ → Błyszcz (945) → Jaworzynka (936) → Koziarz (934) → Suchy Groń (835) → Wojakówka (834) → Okrąglice: Pd. (785) i Pn. (764) → Cebulówka (741) → Bukowina (?)
Najważniejsze grzbiety odchodzące ku północy to: Jaworzynki (zwornik – Czubakowska), Kiczery (Hola), Kobylarki (Hala Łabowska), Sokołowskiej Góry (Hala Pisana), Jaworzyn (Radziejowa), Magorzycy (Radziejowa), Wietrznych Dziur (Wielka Przehyba), Zgrzypów (Wielka Przehyba), Jasiennika (Skałka), Bucznika (Rokita) oraz wsch. grzbiet Gronia (Dzwonkówka). Zaś z najważniejszych grzbietów opadających na pd. warto wymienić: g. Bystrego Wierchu (Jaworzyna Krynicka), g. Wielkiej Bukowej (Bukowa), g. Pustej Wielkiej (najdłuższa grań boczna, Runek), g. Wargulszańskich Gór (Hala Łabowska), g. Małego Rogacza (Wielki Rogacz), g. Świniarek (Złomisty Wierch), g. Pieniążnej (Przehyba), g. Czeremchy (Przehyba), g. Bereśnika (Dzwonkówka).
Lista wszystkich szczytów w Beskidzie Sądeckim powyżej 1000 m n.p.m.:
Oznaczenia:
PR – Pasmo Radziejowej,
PJ – Pasmo Jaworzyny Krynickiej,
* – główny grzbiet
1.Radziejowa 1262 PR *
2. Złomisty Wierch 1226 PR *
3. Bukowinki 1217 PR *
4. Mała Radziejowa 1207 PR *
5. Wielka Przehyba 1192 PR *
6. Wielki Rogacz 1182 PR *
7. Przehyba 1175 PR *
8. Mały Rogacz 1162
9. Skałka 1161 PR *
10. Jasiennik 1128 PR
11. Czeremcha 1124 PR
12. Zgrzypy 1120 PR
13. Jaworzyna Krynicka 1114 PJ *
14. Wielka Bukowa 1104 PJ
15. Czubakowska 1082 PJ *
16. Runek 1080 PJ *
17. Pieniążna 1078 PR
18. Bukowa 1077 *
19. Jaworzyny 1068 PR
20. Pusta Wielka 1061 PJ
21. Spadzie 1058 PR
22. Łysiny 1052 PR
23. Hala Pisana 1044 PJ *
24. Wyżne 1040 PR
25. Wietrzne Dziury 1038 PR,
26. Międzyradziejówki PR *, Hala Łabowska 1037 PJ *
27. Wargulszańskie Góry 1035 PJ
28. Kotylniczy 1032 PJ
29. Jawor 1027 PJ *
30. Kiczora 1024 PR
31. Eliaszówka 1023 PR
32. Parchowatka 1005 PJ
33. Góra Sokołowska 1003 PJ
34. Jaworzynka 1002 PJ
35. Niemcowa 1001 PR *
Na terenie Beskidu Sądeckiego ochroną przyrody oraz krajobrazu zajmuje się utworzony w 1987 r. Popradzki Park Krajobrazowy. Jego powierzchnia wynosi 52 000 ha, dodatkowo ściśle chroni 25 000 ha za pomocą 14 utworzonych na tym terenie rezerwatów. Najważniejsze chronione wśród roślin gatunki to: pięciornik złoty, kulik górski, macierzanka polna. Ciekawym zjawiskiem są zarośla kserotermiczne, rośnie tutaj także kilka gatunków subalpejskich m.in. jaskier platanolistny. W lasach Beskidu Sądeckiego swe miejsce znalazły: wilk, niedźwiedź, ryś, żbik, jeleniowate, zaś z ptaków: głuszec, puchacz, bocian czarny, orzeł przedni.
Do najważniejszych zadań PPK należy chronienie przede wszystkim fragmentów puszczy karpackiej (rez. Baniska, Hajnik, Kłodne nad Dunajcem, Lembarczek, Łabowiec, Nad Kotelniczym Potokiem i in.). By lepiej poznać przyrodę tych terenów należy wybrać się na spacer jedną z wielu ścieżek ekologicznych, wyznakowanych przez PPK. Bodaj najpiękniejszymi miejscami, do których dostać się można za pomocą szlaków turystycznych są hale, m.in. Łabowska i Pisana. Z nich bowiem są najładniejsze oraz najrozleglejsze widoki. Ciekawym zjawiskiem są również jaskinie fliszowe. Najwięcej ich znajduje się w Wierchu nad Kamieniem, Wietrznych Dziurach oraz Skałce.
Znana historia tych terenów zaczyna się w XIII w. kiedy to książę krakowski Bolesław Wstydliwy uposażył swą małżonkę św. Kingę w Stary Sącz i przyległe do niego ziemie. Księżna po przybyciu ufundowała klasztor klarysek. W późniejszych latach dzięki niemu znacznie wzrosła na tych ziemiach kolonizacja i zaczęły pojawiać się pierwsze osady. Od XV napływała tutaj ludność koczownicza zw. Wołochami. Można przypuszczać, że wówczas narodziła się tu odrębna pod względem kulturowym i etnicznym grupa Łemków, wysiedlona stąd w 1947 r. (akcja „Wisła”).
XVII oraz XVIII wiek stanowiły w historii tegoż regionu bardzo ważne daty. Wtedy to, gdy Szwedzi pustoszyli potopem nasz kraj, w Nowym Sączu napotkali na opór, zaś ponad 100 lat później tutaj rozgrywało się tu wiele walk Konfederatów Barskich (m.in. rez. Okopy Konfederackie w Tyliczu i Muszynce). W czasie rozbiorów ziemie te przypadły Austrii. Po II wojnie światowej (aktywna sieć partyzantów i kurierów) utworzono woj. nowosądeckie, do którego je wcielono. Od 1999 r. należą do woj. małopolskiego.
Obecnie Beskid Sądecki jest bardzo często odwiedzany przez turystów niezależnie od pory roku. W zimie odnajdują tutaj miejsce gdzie mogą uprawiać narciarstwo zjazdowe (Krynica-Słotwiny, Jaworzyna Krynicka, Wierchomla, Szczawnica) lub chodzić na wycieczki ski-tourowe. Na wiosnę oraz jesień do Krynicy, Muszyny, Piwnicznej oraz Szczawnicy przybywa spora liczba kuracjuszy chcących się leczyć metodami balneologicznymi tj. np. wody mineralne (szczególnie zasobna jest w nie Krynica – Zuber, Słotwinka, Główny, Jan, Józef, Mieczysław oraz Szczawnica – Szczawniczanka, Karol). Szybkiemu leczeniu chorób sprzyja również specyficzny mikroklimat (z dużą ilością ciepłych dni) niespotykany nigdzie indziej. W lecie zaś do miast oraz wiosek Beskidu Sądeckiego ściągają licznie ludzie chcący pochodzić po górach. W ich poznawaniu sprzyja im ogromna sieć szlaków, które pozwalają dotrzeć w niemal każde ładniejsze miejsce. Jak w raju będą się tu czuli także miłośnicy kolarstwa górskiego, a to dzięki temu iż uwzględniono ich potrzeby i szlaki rowerowe powstały w prawie każdej gminie na tym terenie. A kajakarze? Po prostu muszą wybrać się nad Poprad lub Dunajec – tam znajdą wszystko to, czego chcą.
opr. Wojtek Bajak
COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła i autora.
