|
Vademecum Górskie COTG PTTK
Przewodniki tatrzańskie:
Przewodniki tatrzańskie (pisane)
Przewodniki górskie i wspinaczkowe, opisują drogi prowadzące górskimi dolinami i na otaczające szczyty, przyrodnicze i historyczne ciekawostki znajdujące się na trasach oraz informują o turystycznej infrastrukturze w opisywanym rejonie.
Protoplastą pisanego przewodnika górskiego (turystycznego) były spiski.
Spiskami nazywamy dawne opisy rękopiśmienne stanowiące przewodniki dla poszukiwaczy skarbów w danym rejonie np. w Tatrach i ich okolicy. W spiskach opisane były drogi wiodące do miejsc, gdzie miały się znajdować ukryte i często zaklęte skarby (złoto, drogocenne kamienie), albo naturalne złoża złota, kamieni szlachetnych, metali kolorowych, wreszcie opisy owych skarbów oraz odpowiednie zaklęcia i sposoby umożliwiające ich zdobycie. Spiski dawały częściowo rzeczywisty choć niedokładny obraz terenu, bardzo często nieco fantastyczny. Twórcami spisków byli czasami sami poszukiwacze skarbów, którzy wierzyli w ich istnienie, częściej jednak byli to ludzie, którzy takie spiski fabrykowali, aby sprzedać naiwnym. Spiski, przekazywane były z ojca na syna, krążyły wśród ludności tatrzańskiej zwłaszcza w XVIII w. i na początku XIX w. Dzisiaj posiadają dużą wartość w poznaniu dawnego folkloru tatrzańskiego, są też jedynym źródłem wielu cennych wiadomości o Tatrach w dawnych czasów.
Za najstarszy spisek, napisany po polsku uważany jest testament kasztelana sądeckiego, Piotra Wydżgi z Czorsztyna z ok. 1250, z łacińskim tytułem: Exemplar informationis et avisamenti, quod et quam praedictus Wyszga moriturus reliquit, wspominany przez kronikarza Jana Długosza. Ważnym spiskiem w historii poznania Tatr jest spisek Michała Hrościńskiego pt. Opisanie ciekawe gór Tatrów, napisanego ok. 1650 r., a wydany drukiem przez Stanisława Eljasza-Radzikowskiego w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego” z 1905 r.
Najwcześniejsze przewodniki górskie miały charakter określonych rejonów górskich, zawierały informacje o drogach oraz porady dla podróżnych. Za najstarszy przewodnik górski uznawany jest opublikowany w 1574 r. opis Alp Josiasa Simlera - Vallesiae descriptio, libri duo, De alpibus commentarius.
Dobre przewodniki posiadają na ogół mapy, ilustracje i panoramy, uzupełniające opisywane trasy. Długo dominowała praktyczna kieszonkowa forma, oprawiona w trwałą najczęściej płócienną, a następnie plastikową oprawę. Obecnie równie często wydawane są w większych formatach, umożliwiających graficzne i fotograficzne wyeksponowanie charakteru opisywanego terenu.
W zależności od zakresu informacji, które zawierają, przewodniki dzielą się na: monograficzne i selektywne.
Przewodniki monograficzne opisują w miarę szczegółowo wszystkie doliny i grzbiety znajdujące się w granicach objętych przewodnikiem oraz wszystkie drogi turystyczne (ewentualnie alpinistyczne i wspinaczkowe) poprowadzone w tym rejonie. Ponadto zawiera podstawowe informacje o środowisku naturalnym, turystycznym zagospodarowaniu oraz ogólnej, turystycznej i taternickiej historii rejonu i praktycznych uwag dla turystów, taterników i wszystkich korzystających z przewodnika.
Przewodniki selektywne zawierają wybór celów: szczytów, przełęczy, jezior, dróg, jaskiń itp. Według założonych przez autora kryteriów w postaci: najpiękniejsze, najtrudniejsze, najwyższe itd.
Bardziej szczegółowo, przewodniki pisane można podzielić na:
- Przewodniki ogólne turystyczne (obejmujące całe wielkie łańcuchy górskie lub obejmujące wszystkie rejony górskie danego kontynentu, czy też kraju.
- Przewodniki górskie (obejmujące wybraną grupę górską, czy też pasma górskiego).
- Przewodniki szczegółowe (obejmujące otoczenie jednej doliny, pojedynczego masywu czy też pojedynczego szczytu).
- Przewodniki specjalistyczne ( geologiczne, przyrodnicze, historyczne, obejmujące wybraną dziedzinę: taternictwo powierzchniowe, taternictwo jaskiniowe, narciarskie, czy też rowerowe lub samochodowe.
- a także: w języku polskim, słowackim, czeskim, niemieckim i węgierskim.
Pierwszymi polskimi opisami, które uważano za swoiste „przewodniki” po Tatrach i okolicy były książki:
- Stanisław Staszic, O ziemiorodztwie Karpatów, i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815.
- Seweryn Goszczyński, Dziennik podróży do Tatrów, Petersburg 1853.
- Maria Steczkowska, Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin, Kraków 1858 i 1872.
Jednak pierwszym przewodnikiem tatrzańskim z prawdziwego zdarzenia, był przewodnik napisany ok. 1800 r. przez Thomasa Maukscha pt. Wegweiser durch die Zipser karpatischen Alpen, ale nie został on wydrukowany, mimo że już w 1826 przygotował go do druku przyjaciel autora, Carl Georg Rumy.
Pierwszym pisanym przewodnikiem, w którym uwzględniono Tatry, był przewodnik Ambrożego Grabowskiego pt. Kraków i jego okolice (wyd. 2, Kraków 1830), zawierający rozdział „ Morskie Oko i Czarny Staw, w Tatrach, w Galicyi i w cyrkule sandeckim”, a także rozdział o góralach i obszerny ustęp o Babiej Górze. Ale nie można tego przewodnika nazwać tatrzańskim.
Pierwszym drukowanym przewodnikiem w całości tatrzańskim był przewodnik Carla Lohmeyera (pseud. Carl Reyemhol) pt. Vierzehn Tage in den Central-Karpathen, ein Wegweiser nach einigen der interessantesten Partien des Tatra-Gebirges und der Liptauer Alpen (Neisse 1842). Drugim z kolei, a pierwszym polskim przewodnikiem, był przewodnik napisany przez Eugeniusza Janotę, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin (Kraków 1860). Jako trzeci, Friedrich Fuchs wydał przewodnik Die Central-Karpathen mit den nächsten Voralpen (Pest 1863). Następnym był przewodnik Walerego Eljasza, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic (Poznań 1870).
Lista wydanych przewodników tatrzańskich w języku polskim po roku 1870:
- Wawrzyniec Augustyn Sutor, Krótki przewodnik do Zakopanego i po Tatrach (Kraków 1878)
- Walery Eljasz, Nowy ilustrowany przewodnik do Tatr i Pienin. Kraków 1881
- Walery Eljasz, Ilustrowany przewodnik do Tatr i Pienin. Kraków 1886
- Walery Eljasz, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Kraków 1891
- Grzegorz Smólski, Przewodnik ilustrowany po c.k. austr. Kolejach państwowych na szlakach. Wiedeń 1894
- Walery Eljasz, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Kraków 1896
- Leopold Świerz, Krótki przewodnik do Tatr. Kraków 1896
- Walery Eljasz, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Kraków 1900
- Zakopane i Tatry, kalendarzyk tatrzański. Kraków 1901
- Zakopane i Tatry, kalendarzyk tatrzański. Kraków 1902
- Zakopane i Tatry, kalendarzyk tatrzański. Kraków 1903
- Leopold Świerz, Krótki przewodnik do Tatr. Kraków 1903
- Zakopane i Tatry, kalendarzyk tatrzański. Kraków 1904
- Zakopane i jego okolice. Warszawa 1905
- Zakopane i Tatry, kalendarzyk tatrzański. Kraków 1905
- Janusz Chmielowski, Przewodnik po Tatrach. (t. 1-4, Lwów 1907-12)
- Zakopane. (wyd. 1-8, Kraków 1907-14)
- Krótki przewodnik po Zakopanem i okolicy. Kraków 1911
- Mieczysław Świerz, Przewodnik po Tatrach. Kraków 1912
- Mariusz Zaruski, Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich. Zakopane 1913
- Mariusz Zaruski, Giewont. Warszawa 1914
- Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiżu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim. Lwów 1914
- Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiżu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim. Lwów 1919
- Mieczysław Świerz, Przewodnik po Tatrach Polskich i Zakopanem. Zakopane 1919
- Mieczysław Świerz, Przewodnik po Tatrach Polskich i Zakopanem. Zakopane 1921
- Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem. Lwów 1921
- Tadeusz i Stefan Zwolińscy, Zakopane, krótki przewodnik po Zakopanem i okolicy. Zakopane 1922
- Mieczysław Świerz, Przewodnik po Tatrach Polskich i Zakopanem. Zakopane 1923
- Tadeusz i Stefan Zwolińscy, Przewodnik po Zakopanem i Tatrach. Zakopane 1925
- Janusz Chmielowski i Mieczysław Świerz, Tatry Wysokie, przewodnik szczegółowy. (t. 1-4, Kraków 1925-26)
- Mieczysław Świerz, Przewodnik po Tatrach i Zakopanem. Zakopane 1927
- Tadeusz i Stefan Zwolińscy, Przewodnik po Tatrach i Zakopanem. Zakopane 1927
- Tadeusz Zwoliński, Zakopane, całoroczne uzdrowisko wysokogórskie i stacja turystyczno-sportowa w Tatrach. Zakopane 1929
- Tadeusz i Stefan Zwolińscy, Przewodnik po Tatrach i Zakopanem. Zakopane 1930
- Tadeusz Zwoliński, Zakopane, całoroczne uzdrowisko wysokogórskie i stacja turystyczno-sportowa w Tatrach. Zakopane 1931
- Wiesław Stanisławski, Nowe drogi w Tatrach Wysokich. Warszawa 1931
- Mariusz Zaruski, Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich. Warszawa 1931
- Tefan Bernadzikiewicz, Nowe drogi w Tatrach Wysokich. z. 2, Warszawa 1932
- Jan Szokalski, Dolina Kościeliska w Tatrach. Warszawa 1933
- Tadeusz Zwoliński, Zakopane i Tatry Polskie w zimie. Zakopane 1934
- Jan Szokalski, Przewodnik po jaskiniach Tatr Polskich. Warszawa 1934
- Tadeusz Zwoliński, Przewodnik po Tatrach i Zakopanem. Zakopane 1937
- Jan Reychman, Przewodnik po Podhalu, Spiszu, Orawie i północnej Słowacji. Warszawa 1937
- Zofia Radwańska-Kuleszyna i Tadeusz A. Pawłowski, Skalne drogi w Tatrach Wysokich. Warszawa 1938
.jpg)
- Tadeusz Zwoliński, Przewodnik po Tatrach i Zakopanem. Warszawa-Zakopane 1946
- Tadeusz Zwoliński, Tatry i Zakopane w zimie. Warszawa-Zakopane 1946
- Tadeusz Zwoliński, Przewodnik po Tatrach i Zakopanem. Kraków-Zakopane 1948
- Zbigniew Korosadowicz, Tatry i Zakopane. Przewodnik popularny. Łódź 1949
- Tadeusz Zwoliński, Tatry Polskie. Warszawa 1951
- Tadeusz Zwoliński, Zima w Tatrach. Warszawa 1951
- Ryszard Wiktor Schramm, Skalne drogi 1951. Poznań 1952
- Witold Henryk Paryski, Tatry Wysokie, przewodnik taternicki. (t.1-25, Warszawa 1951-88)
- Tadeusz Zwoliński, Tatry Polskie. Warszawa 1953
- Tadeusz Zwoliński, Zima w Tatrach. Warszawa 1953
- Tadeusz Zwoliński, Przewodnik po Tatrach. Warszawa 1958
- Tadeusz Zwoliński, Tatry. Warszawa 1961
- Tadeusz Zwoliński, Tatry. Warszawa 1966
- Andrzej Paczkowski, Zakopane i okolice. Przewodnik. Warszawa 1968
- Józef Nyka. Tatry Polskie. Przewodnik. Warszawa 1969
- Józef Nyka, Tatry. Warszawa 1972
- Zbigniew Korosadowicz, Andrzej Biedrzycki, Zakopane, Tatry, Podtatrze. Przewodnik-informator. Warszawa 1972
- Andrzej Gierych i Antoni Pomianowski, 200 dróg wspinaczkowych w Tatrach. Warszawa b.r. (po 1972 r.)
- Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik. Warszawa 1973
- Władysław Midowicz, Turystyczne trasy narciarskie Tatr Polskich. Kraków 1977
- Július Andráši, W Tatrach Słowackich. Przewodnik. Warszawa-Bratysława 1977
- Czesław Otrząsek, Przewodnik wspinaczkowy po Tatrach Wysokich. Gliwice 1981-82 (zeszytów 5)
- Zbigniew Korosadowicz, Tatry Polskie i Zakopane. Przewodnik turystyczny lato i zima. Warszawa 1987
- Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik. Warszawa 1988
- Krzysztof Łoziński, Przewodnik taternicki t. 1-2. Warszawa 1989
- Grzegorz Głazek i Ziemowit J. Wirski, Najciekawsze wspinaczki skalne Tatr Polskich. Warszawa 1989
- Janusz Kurczab, Marek Wołoszyński, Najpiękniejsze szczyty tatrzańskie. Warszawa 1991
- Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik. Warszawa 1992
- Władysław Cywiński, Giewont. Tatry przewodnik szczegółowy. t.1. Poronin 1994
- Józef Nyka, Tatry. Przewodnik. Warszawa 1994
- Władysław Cywiński, Czerwone Wierchy, część wschodnia. Tatry przewodnik szczegółowy. t.2. Poronin 1995
- Tadeusz Szczerba, Słowackie Tatry Wysokie. Przewodnik dla turystów wysokogórskich. Gliwice 1995
- Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik. Warszawa 1995
- Wojciech Lewandowski, Mieczysław Pawłowicz, Tatry. Przewodnik. Bielsko-Biała 1995
- Władysław Cywiński, Czerwony Wierch, część zachodnia. Tatry przewodnik szczegółowy. t. 3. Poronin 1996
- Marian Kunicki, Tadeusz Szczerba, Polskie Tatry Zachodnie, monografia, przewodnik. Poronin 1996
- Władysław Cywiński, Tatry Bielskie, część zachodnia. Tatry przewodnik szczegółowy. t. 4. Poronin 1997
- Władysław Cywiński, Tatry Bielskie, część wschodnia. Tatry przewodnik szczegółowy. t. 5. Poronin 1997
- Tadeusz Szczerba, Tatry Bielskie, monografia, przewodnik. Gliwice 1997
- Jan Kiełkowski, Masyw Świnicy. Tatry Wysokie t. 1. Gliwice 1997
- Jan Kiełkowski, Kościelec. Tatry Wysokie t. 2. Gliwice 1997
- Józef Nyka, Tatry Słowackie. Przewodnik. Latchorzew 1997
- Władysław Cywiński, Młynarz. Tatry przewodnik szczegółowy. t.6. Poronin 1998
- Tadeusz Szczerba, Słowackie Tatry Wysokie. Przewodnik dla turystów wysokogórskich. Gliwice 1998
- Maciej Pinkwart, Tatry i Podhale. Zakopane 1998
- Władysław Cywiński, Grań Żabiego. Tatry przewodnik szczegółowy. t. 7. Poronin 1999
- Marian Kunicki, Tadeusz Szczerba, Słowackie Tatry Zachodnie, monografia, przewodnik. Gliwice 1999
- Tadeusz Szczerba, Polskie Tatry Wysokie. Przewodnik dla turystów wysokogórskich. Poronin 2000
- Ryszard Jakubowski, Bedeker tatrzański. Warszawa 2000
- Władysław Cywiński, Cubryna. Tatry przewodnik szczegółowy. t.8. Poronin 2001
- Władysław Cywiński, Rysy. Tatry przewodnik szczegółowy. t.9. Poronin 2001
- Jerzy Kosim, Tatry Polskie. Przewodnik. Zawonia 2002
- Ryszard Jakubowski, Tatry. Przewodnik turystyczny. Warszawa 2002
- Tonasz Nodzyński, Barbara Zygmańska, Tatry Polskie i Słowackie. Bielsko-Biała 2003
- Władysław Cywiński, Mięguszowickie Szczyty. Tatry przewodnik szczegółowy. t.10. Poronin 2003
- Życzkowski Karol, Józef Wala, Narciarstwo wysokogórskie w Polskich Tatrach Wysokich. Warszawa 2004.
- Władysław Cywiński, Szpiglasowy Wierch. Tatry przewodnik szczegółowy. t. 11. Poronin 2005
Najważniejsze przewodniki tatrzańskie napisane w języku niemieckim, słowackim i węgierskim po 1870 r.
- Carl Albert Scherner, Tatra-Führer. Breslau 1875
- Karl Klbenheyer, Die hohe Tatra. Cieszyn 1876 (do roku 1898 – 10 wydań)
- Karl Baedeker, Generalgouvernement. Leipzig 1943
- Samuel Weber, Beschreibung der Szepes-Bélaer Tropfstein-Höhle sammt einigen Ausflügen in der östlichen Tatra und im Pieninen-Gebiete. Szepes-Béla 1883
- Nádor Tettey, Tátrafüred-Schmecks in der Hohen Tátra. Kassa 1887
- Miklós Szontagh, Illustrirter Führer in die Tátra-Bäder und die Hohe Tátra. Igló 1885 (wyd. 1887, 1888)
- Alekxander F. Heksch, Illustrirter Führer die Karpathen und Oberungarischen Badeorte. Wien 1881 (II wyd. 1889)
- Franz Dénes, Wegweiser durch die Ungarischen Karpathen. Leutschau 1888
- Karl Siegmeth, Von Wien, Oderberg und Budapest in die Hohe Tátra und in das Abauj-Torna-Gömörer Höhlengebiet. Zürich 1889
- August Otto, Die Hohe Tatra. Berlin 1891 (10 wydań do 1925 r.)
- Theodor Posewitz Reisehandbuch durch Zipsen, Hohe Tátra und Zipser Mittelgebirge Bp 1898
- František Sláma, Průvodce po Slovensku. Praha 1889 (pierwszy przewodnik w jęz. czeskim)
- Gyula Komarnicki, Die Hohe Tatra, Hochgebirgsführer. Budapest 1918
- A. Reichardta, Die Hohe Tatra und die Niedere Tatra nebs einem Ausflug in das Tokajer Weinland. Dresden 1911
- Miloš Janoška, Sprievodca po Tatrách. Lipt. Sv. Mikuláš 1911. (pierwszy przewodnik w języku słowackim)
- Julius Andreas Hefty, Skiführer durch die Bélaer Kalkalpen. Késmárk 1912 (pierwszy przewodnik narciarski)
- Miloš Januška, Sprievodca po Vysokých Tatrách. Lipt. Sv. Mikuláš 1923
- Anton Kocian, Orava. Dolný Kubin 1933
- František V. Kroutil i Jan Gellner, Vysoké Tatry. Tom 1-5. Praha 1935-38
- Jan Šimko, František Lipták, Vysoké Tatry. Lipt. Sv. Mikuláš 1942
- František V. Kroutil i Jan Gellner, Vysoké Tatry, horolezecky průvodce. Praha 1947
- František V. Kroutil i Jan Gellner, Vysoké Tatry pro horolezce. Praha 1956
- Arno Puškáš, Vysoké Tatry, horolezecký sprievodca. T. 1-10. Bratislava 1957-1989
- Ernst Hochberger, Die hohe tatra und die Gebirge der Nordslowakei. T.1-2. Sinn 1977
Inni autorzy piszący przewodniki turystyczne: Alois Chytil, Jaroslav Všetečka, Karel Petrovič, Rudolf Máśa, Otto Havelka, Miroslav Karlíček, Radim Palouš, Zdenko Hochmuth, Jozef Nižňanský, Jozef Kajan, Vladimir Adamec, Radek Roubal, Július Andráši, Zdenko Lutonský, Jozef Sekyra, Ivan Bohuš.
opr: Janusz Konieczniak
COTG PTTK i autorzy vademecum wyrażają zgodę na wszelkie powielanie zasobów Vademecum pod warunkiem przytoczenia źródła
|
.jpg)
.jpg)
