Wełcza – przysiółek Zawoi położony w dolinie Wełczówki (lewy dopływ Skawicy) oraz na południowych zboczach Pasma Jałowieckiego, u stóp Jałowca (1111 m npm). Jest to jedna z najstarszych części wsi. Wełcza składa się z licznych osiedli, wśród których największe to: Barany, Buczyna, Churbolówka, Dolina, Dolinka, Jaworskie Dolne, Jaworskie Górne, Kolędówka, Korycina, Kudzie, Łabędzie, Marki, Mentle, Mleczna, Można, Opaczne, Pod Figurą, Potok, Skupnie, Solanki, Surzyny, Trzebuniaki, U Boru, Za Polaną, a także graniczne Gliśnica, Kukle, Miśkowce.

Po raz pierwszy Wełcza pojawiła się (podobnie jak Wilczna) na mapie z 1790 roku (skala 1 : 28000), wydanej w 1824 roku, na którą w następnych latach powoływało się wielu autorów piszących o Babiej Górze i zamieszkujących jej północne podnóża Góralach Babiogórskich. Na mapie tej zatytułowanej: Königreich Galizien und Lodomerien herausgegeben im Jahre 1790 von Liesgarig. Nach den vorzuglichsten neuern Hulfsquellen vermehrt und verbessert nov K.K. Oest. Generalquartiemeisterstaben in Jahre 1824 Wełcza została potraktowana jako osobna osada. To z tej mapy korzystał między innymi Wincenty Pol, który, na jej podstawie, sam nie znając dostatecznie terenu, potraktował prawdopodobnie Wełczę jako odrębną wieś i wymienił ją wśród miejscowości zamieszkałych przez Górali Babiogórskich (W. Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków 1851, [w:] Dzieła, t. 6, s. 96-116).

Z tego samego roku co wspomniana mapa pochodzą dwa dokumenty wydane przez ówczesnego starostę lanckorońskiego Jana hrabiego na Żywcu i Pieskowej Skale, z Wielopola Wielopolskiego. Są to akta nadania polan mieszkańcom Skawicy. Dokument z datą 3 listopada to nadanie dla Macieja Trzebuniaka polany Sotnisko położonej ...gdzie droga gminna z Wełczy dochodzi do drogi głównej wojewódzkiej, jak wyjaśnia opis topograficzny zawarty we wspomnianym dokumencie Jerzy Muszyński, autor Monografii letniska Zawoi (Kraków 1930). Drugi dokument nosi datę 4 listopada. Starosta lanckoroński nadaje tu Polanę Kempowską w okręgu nad Wełczonką Marcinowi Maryniakowi.

 Wydany przeszło sto lat później Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich (Warszawa 1881) nie wymienia Wełczy, jak uczynił to Wincenty Pol, jako osobnej osady, a umieszcza ją wśród przysiółków Zawoi. Figuruje tu natomiast jedna nazwa o identycznym brzmieniu Wełcza – attync.do folw. (folwarku) Łuszczewek w pow. Błońskim (t. 13, s. 199), oraz Wełcz Wielki i Wełcz Mały – miejscowości w pow. Grudziądz. Dwudziestowieczne skorowidze i spisy: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, (prac. zbior. pod. red. Tadeusza Bystrzyckiego, Przemyśl – Warszawa 1932, t. 3, s. 1807), Spis miejscowości Polskiej Republiki Ludowej (Warszawa 1967, t. 2, s. 1202) oraz Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, (Warszawa 1982, t. 3, s. 526) wymieniają Wełczę jako przysiółek Zawoi. Wszystkie te spisy podają także zamieszczone w Słowniku Geograficznym... wspomniane już nazwy Wełcz, a wykaz z 1982 roku ponadto: Wełcze – część wsi Widaczów w przemyskim.

 Sama nazwa Wełcza pochodzi prawdopodobnie od słowa wilk (rus. wołk, wołcza) i związana jest z tutejszym osadnictwem rusko-wołoskim. Inna, ludowa interpretacja tej nazwy, podawana niekiedy w XIX-wiecznych materiałach ludoznawczych, wywodzi ją od słowa wełna czyli od runa owiec. Dolina Wełczówki była w XVII stuleciu, a więc w czasie kiedy powstała wieś Zawoja (do tej pory nazywana Górną Skawicą), terenem niezasiedlonym, gdzie znajdowały się jedynie polany wypasowe, nie wiadomo czy tylko owczarskie, czy także przeznaczone do wypasu krów. O pasterskiej przeszłości Wełczy mogą też świadczyć związane z wypasem przyśpiewki z Zawoi i Skawicy, jak np. 

Prawdopodobnie pasterski rodowód ma także nazwa osiedla sąsiadującego z Wełczą -Podsot, oraz dawnej polany Sotnisko wspomnianej w cytowanym już dokumencie z 1790 roku. Według tradycji tak nazywano miejsca koszarowania bydła w prowizorycznych wiatach nakrytych gałęziami. Być może nazwę tę można wiązać ze słowiańskim (do dzisiaj w językach wschodniosłowiańskich) skot czyli bydło. Podobne w brzmieniu nazwy występują m. in. na Ukrainie i Białorusi, głównie na Podolu i Polesiu.

 Ciekawą informację o Wełczy, a właściwie o jej przysiółku Opaczne, podaje w jednym ze swoich artykułów tutejszy nauczyciel i pierwszy przewodnik po Babiej Górze -Wawrzyniec Szkolnik. Jeszcze w XIX stuleciu stała tam podobno chałupa lub dwór zbójnicki, gdzie miała zamieszkiwać kobieta, u której zbójnicy przebywali i ona była niejako ich gospodynią, bo im gotowała i bieliznę prała [...] nazywała się Katarzyna Kusiowa, a pospolicie zwano ją Kasią w Opacznem (W. Szkolnik, O Zawoi, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” 1904, t. 25, s. 44). Dzisiaj Opaczne to jedyne osiedle Zawoi pozbawione światła elektrycznego. Jest tu tylko kilka starych chałup, w większości zamienionych na dacze, a w górnej części osiedla do niedawna stał wiatrak prądotwórczy, który niestety na skutek wad konstrukcyjnych nigdy nie podjął pracy. Sto metrów niżej, w starym murowanym domu, znajduje się prywatne schronisko Opaczne zwane też Ranchem Pod Zbójami, czynne przez cały rok.

 Przez Wełczę, doliną Wełczówki, prowadzi droga, początkowo asfaltowa, za ostatnimi domami bita, na przełęcz Klekociny. Można nią przejść do sąsiedniej wsi Koszarawy. Tuż poniżej przełęczy, po stronie Koszarawy, stoi, działające okresowo, schronisko Zygmuntówka.

 Na odcinku od zjazdu z drogi głównej nr 957 Białka – Jabłonka prawie do ostatnich domów Wełczy (Wełcza Solnisko) kilka razy dziennie kursuje autobus PKS (przystanek końcowy Zawoja Wełcza Górna).

 Najstarszym zabytkiem Wełczy jest kamienna przydrożna figura Chrystusa Nazareńskiego z 1865 roku stojąca w otoczeniu starych drzew przy pętli autobusowej w Wełczy Solnisku. Figurę ufundowali Piotr i Marcin Trzebuniacy (ojciec i syn), bogaci gospodarze, którzy zamieszkiwali stojący w sąsiedztwie dom, dzisiaj już nieistniejący. Nie jest znana intencja tej fundacji. Według tradycji budowali ją obcy kamieniarze spoza wsi, prawdopodobnie z któregoś ze znanych warsztatów kamieniarskich z okolic Krakowa. Figura Chrystusa Nazareńskiego umieszczona jest na dwukodygnacyjnym postumencie. Na frontowej ściance pierwszej kondygnacji widnieje napis: Fóndatorowie tej figóry Trzebóniacy proszą o jeden ojcze nasz i zdrowaś Maryio za dusze. R.P. 1865. Czołowa ściankę drugiej kondygnacji zdobi płaskorzeźba Ukrzyżowanie: u stóp krzyża stoją Matka Boża i św. Jan Ewangelista. Ścianki boczne zdobią malowane postacie świętych: Marcina i Piotra.

Mniej więcej w połowie drogi biegnącej przez Wełczę, w osiedlu Marki, stoi duża kaplica pod wezwaniem św. Andrzeja Boboli, dzisiaj już nieużywana, oraz sąsiadujący z nią nowy kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Kaplicę poświęcono 31 lipca 1936 roku. Jej budowę zainicjował ówczesny proboszcz zawojskiej parafii pod wezwaniem św. Klemensa - ks. Józef Świąder. Zbudowano ją ze składek całej parafii. Autorem projektu architektonicznego był prawdopodobnie Stefan Ficek, architekt pochodzący ze Skawicy.

 

Kaplica została wzniesiona z kamienia łamanego, na planie prostokąta, z trójkondygnacyjną wieżą od frontu . Wewnątrz, w ołtarzu umieszczono obraz św. Andrzeja Boboli pędzla M. Sabotowicza. Nad wejściem do kaplicy widnieje kamienna ludowa płaskorzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. We wnęce na drugiej kondygnacji wieży, od frontu, znajduje się kamienna ludowa figura Matki Bożej z Dzieciątkiem. Według tradycji stała ona niegdyś na kamiennym postumencie w miejscu dzisiejszej kaplicy. Elementy tego postumentu wmurowano we frontową ścianę wieży kaplicy. Zachowały się na nich fragmenty napisu fundacyjnego: emblemat maryjny oraz słowa Fundator Tomasz Marek D. 23 i dalej wyraz nieczytelny. Figura pochodzi prawdopodobnie z początku XIX stulecia. Według tradycji została ufundowana przez bezdzietną rodzinę Marków. Rosły koło niej 4 stare lipy, z których trzy wycięto budując obecną kaplicę, zaś czwarta została ścięta w 1978 roku, kiedy do kaplicy doprowadzano elektryczne światło. Niegdyś koło figury znajdowała się także drewniana dzwonnica loretańska. Stojący obok kaplicy kościół zbudowany został w 1998 roku.

Na dolnej granicy osiedla Marki, po prawej stronie drogi (idąc od dołu), stała stara drewniana szkoła. Zbudowano ją pod koniec lat 80. XIX wieku. Była to trzecia z kolei filia szkoły w Zawoi Centrum (obok szkoły w Skawicy i szkoły w Zawoi Wilcznej). Zachował się dokument z 1882 roku, w którym mieszkańcy Wełczy informują władze, że odległość do szkoły w Zawoi Centrum jest zbyt duża, aby ich dzieci mogły tam uczęszczać, domagają się więc zorganizowania szkoły na miejscu. Obecnie po lewej stronie drogi jest murowana szkoła zbudowana w 1971 roku jako tzw. tysiąclatka. Mieści się tu dzisiaj całoroczne schronisko młodzieżowe.

Nieco powyżej, w Wełczy Surzynach (niedaleko przystanku PKS Zawoja Wełcza Kawiarnia), po prawej stronie drogi stoi stara zrębowa chata, obecnie częściowo przebudowana, należąca niegdyś do rodziny Marków. Według tradycji rósł tu niegdyś stary jawor, na którym wsiała szafkowa kapliczka, przeniesiona potem na inne drzewo. Umieszczono ją tu w początkach XIX wieku w miejscu, gdzie zbójnicy zabili kupca zdążającego na przełęcz Klekociny.

Obecnie na Wełczy oprócz wspomnianej już szkoły i kościoła, znajduje się sklep oraz leśniczówka u Boru. W jej sąsiedztwie Zawojskie Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych powołane do życia w 2003 roku, urządziło Skwerek Edukacyjny z kręgiem ogniskowym. Jest tu miejsce na zapalenie ogniska, zaplecze w postaci drewnianej chatki, drewniane wiaty ze stołami i ławami. Druga leśniczówka znajdowała się przy końcu Wełczy, przy bocznej drodze, w Uroczysku Korycina. Niestety spłonęła ona w listopadzie 2001 roku.

 Przez Wełczę prowadzą dwa szlak turystyczne PTTK: niebieski na szczyt Jałowca oraz czarny do Zawoi Składy, zaczynające się w Wełczy Markachy przy przystanku PKS Wełcza Szkoła. Ponadto biegną tu dwa szlaki prywatne: biało-niebieski dolina Wełczówki na Przełęcz Klekociny i do schroniska Zygmuntówka oraz biało-zielony od przystanku PKS Zawoja Wełcza Kawiarnia do schroniska Opaczne na polanie Opaczne.

 

za publikacją: „Pod Diablakiem” 2006, wiosna, s. 20 -22, Z historii Wełczy